Status             Fa   Ar   Tu   Ku   En   De   Sv   It   Fr   Sp  
You need TAHOMA font version 3.0 or higher to see Kurdish characters

میلله‌ت‏و ناسیۆنالیزم‏و
به‌رنامه‌ی كۆمۆنیزمی كرێكاری

به‌شی یه‌كه‌م:
چاوخشاندنه‌وه‌یه‌ك به‌ مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا


چوارده‌ ساڵ به‌رله‌ئێستا، كاتێك ده‌ست‏به‌كاری ئاماده‌كردنی پرۆژه‌ی به‌رنامه‌ی یه‌كێتی تێكۆشه‌رانی كۆمۆنیست و دواتر به‌رنامه‌ی حزبی كۆمۆنیستی ئێران بووین، به‌ندی تایبه‌ت به‌مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا به‌یه‌كێك له‌ ڕۆشنترین‏و بێ‏پێچ‏وپه‌ناترین به‌شه‌كانی به‌رنامه‌ داده‌نرا. ئه‌گه‌ر به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چووبم ته‌نانه‌ت بێنه‌وبرده‌یه‌كی جدلیی كه‌میش له‌سه‌ر ئه‌م به‌نده‌ دروست نه‌بوو. یه‌كێتی تێكۆشه‌رانی كۆمۆنیست‏و له‌قۆناغی دواتریشدا حزبی كۆمۆنیستی ئێران، مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندایان به‌وێنه‌ی فۆرمۆلێكی به‌ڵگه‌نه‌ویست‏و بێ‏قه‌یدوشه‌رت‏و ته‌فسیرهه‌ڵنه‌گر له‌به‌رنامه‌كانی خۆیاندا جێ‏كردبۆوه‌. پاش چه‌ندین ساڵ‏، ئه‌مڕۆ دووباره‌ له‌سه‌روبه‌ندی ئاماده‌كردنی به‌رنامه‌یه‌كی حزبیدا له‌گه‌ڵ ئه‌م فۆرمۆڵه‌ ڕووبه‌ڕوو بووینه‌ته‌وه‌. به‌ڵام ئه‌م جاره‌یان، به‌پێچه‌وانه‌ی پێشتره‌وه‌، هیچ شتێكی ئه‌م فۆرمۆڵه‌ بێ‏پێچ‏و په‌ناو بێ‏ته‌م‏ومژ نایاته‌ به‌رچاو. له‌ڕاستیدا هه‌ردانه‌ ووشه‌یه‌كی ئه‌م عیباره‌یه‌ ئاڵـــۆز، نادیاریكراوو مایه‌یناڕۆشنییه‌. ئه‌م فۆرمۆڵه‌ به‌بڕوای من به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستایه‌وه‌ ناتوانێت له‌به‌رنامه‌ی حزبی كۆمۆنیستی كرێكاریدا جێگای ببێته‌وه‌. مه‌به‌ستی ئه‌م نووسینه‌ كه‌ له‌چه‌ند ژماره‌یه‌كی ئه‌نته‌رناسیۆنال‏دا بڵاوده‌بێته‌وه‌، پێداچوونه‌وه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌گرانه‌یه‌ به‌ میلله‌ت‏و میلله‌ت چێتیو چه‌مكه‌ گشتی‏تره‌كان‏و ئه‌و واقعیه‌ته‌ سیاسی‏یانه‌ی كه‌ ژێربینای ئه‌م فۆمۆلبه‌ندی‏یه‌ پێكده‌هێنن. دواتریش له‌سه‌ر پایه‌ی ئه‌م باسه‌ گشتی‏یانه‌ فۆرمۆلێكی دیاریكراو كه‌ بۆ به‌رنامه‌ی حزب به‌دروستی ده‌زانم ده‌خه‌مه‌ ڕوو.


چ شتێك گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌؟

هه‌م ئێمه‌و هه‌م دنیای ده‌ره‌وه‌ی ئێمه‌ هه‌ردوولامان ئاڵــوگۆڕمان به‌سه‌ردا هاتووه‌. بێگومان ئه‌مڕۆش ئه‌و حه‌قیقه‌ته‌ سۆسیالیستی‏یه‌ به‌ڕۆشنی ده‌رك ده‌كرێت كه‌ چوارده‌ ساڵ به‌رله‌ئێستا "مافـی میلله‌تان له‌دیاری كردنی چاره‌نووسی خۆیاندا"ی وه‌ك مه‌بده‌ئێكی به‌ڵــگه‌ نه‌ویست خستبووه‌ به‌رنامه‌ی ئێمه‌وه‌. له‌و سه‌رده‌مه‌دا مصداقییه‌تی پراتیكیی به‌ندی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس بۆ ئێمه‌ مه‌سه‌له‌ی كوردو كوردستان بوو. فۆرمۆلی گشتیی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووسی میلله‌تان له‌ڕاستیدا زه‌مینه‌سازی‏یه‌كی مه‌بده‌ئی بوو بۆ ده‌ركردنی ئه‌م حوكمه‌ واقعیو دروست‏و پڕاوپڕ كۆمۆنیستانه‌یه‌، كه‌ خه‌ڵــكی كوردستان له‌ڕوانگه‌ی كۆمۆنیسته‌كانه‌وه‌ له‌ئێراندا مافـی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ بۆ لابردنی سته‌می میللی له‌سه‌ر خۆیان ته‌نانه‌ت جیاش ببنه‌وه‌و ده‌وڵــه‌تێكی سه‌ربه‌خۆ دروست بكه‌ن، كه‌ بڕیاردان له‌سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ كاری خودی خه‌ڵــكی كوردستانه‌ نه‌ك ته‌واوی خه‌ڵـــكی ئێران یان ده‌وڵـه‌ت‏و ده‌زگا ته‌شریعی‏یه‌ مه‌ركه‌زی‏یه‌كان‏، وه‌ سه‌ره‌نجام ئه‌وه‌ی كه‌ كۆمۆنیسته‌كان هه‌رچه‌شنه‌ ده‌ست‏بردنێك بۆكاری توندوتیژی له‌دژی موماره‌سه‌ كردنی ئه‌م مافه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵــكی كوردستانه‌وه‌ مه‌حكوم ده‌كه‌ن‏و له‌به‌رامبه‌ریدا ڕاده‌وه‌ستن. له‌جه‌رگه‌ی شۆڕشی ٥٧ دا ئه‌مه‌ مانای واقعی‏و عملیی به‌ندی مافـی میلله‌تان بوو بۆ ڕه‌وتی ئێمه‌و به‌دیاریكراوییش ئامانجی ئه‌م به‌نده‌ كوتانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی‏و ڕسواكردنی موبه‌للیغه‌ ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌كانی له‌شكركێشی بۆ "پاراستنی یه‌كپارچه‌یی خاكی ووڵات" بوو له‌نێو هه‌ردوو باڵی ڕاست‏و چه‌پی بۆرژوازی ئێراندا.

تائه‌و جێگایه‌ی كه‌ به‌كوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ هیچ شتێك له‌ بنه‌مای هه‌ڵــوێستگیری ئێمه‌ نه‌گۆڕاوه‌و نابێ بگۆڕێ (له‌ به‌شی كۆتایی ئه‌م نووسینه‌دا ده‌چمه‌ سه‌ر چه‌ند خاڵـــێـك سه‌باره‌ت به‌ ڕه‌خنه‌ له‌ مه‌قوله‌ی خودموختاری‏و هه‌روه‌ها ته‌رحی پلاتفۆرمی دیاریكراوی حزب بۆ چاره‌سه‌ری مه‌سه‌له‌ی كورد). به‌ڵام گرێی فۆرمۆڵــه‌ گشتی‏یه‌كان‏، وه‌ له‌ڕاستیدا هونه‌ریان، له‌وه‌دایه‌ كه‌ سه‌راپاگیرن‏و ماناو به‌كارهێنانی عملیی جۆراوجۆر په‌یدا ده‌كه‌ن. به‌دڵنیایییه‌وه‌ هه‌ر له‌م ١٤ ساڵه‌ی ڕابردووشدا ئه‌و فۆرمۆڵــه‌ گشتی‏یه‌ی ئێمه‌، له‌ڕوانگه‌ی خۆمانه‌وه‌ به‌مانای دیفاع كردن له‌فیدرالیزم‏و پارچه‌پارچه‌كردنی وڵاته‌ گه‌وره‌كان بۆ به‌ش به‌شی به‌ناو قه‌ومی‏و ڕه‌گه‌زیی نه‌بووه‌. ته‌نانه‌ت هه‌ر ئه‌و كاته‌ش ئه‌گه‌ر كه‌سێك گووتبای كه‌ ئه‌م فۆرمۆله‌ گشتی‏یه‌ ته‌نها به‌ مه‌سه‌له‌ی كودو فه‌له‌ستینه‌وه‌ ناوه‌ستێ‏و بمانه‌وێ‏و نه‌مانه‌وێ مافـی پێكهێنانی ده‌وڵــه‌ت بۆ فه‌ره‌نسی زمانه‌كانی كه‌نه‌دا له‌ كیوبك، بۆ باسكه‌كان‏و بۆ كاتالۆنییه‌كان، بۆ صربه‌كان‏و كرواته‌كان‏و چیكه‌كان‏و سلۆفاكی‏یه‌كان‏و مه‌كدۆنی‏یه‌كان‏و جۆرجی‏یه‌كان‏و ئه‌فغازی‏یه‌كان‏و سكۆتله‌ندی‏یه‌كان‏و وێڵــزی‏یه‌كان‏و ئه‌فریكانه‌كان‏و زۆلۆكان‏و، به‌هه‌ندێك ده‌ستكاری‏یه‌وه‌ بۆ سیكه‌كان‏و شیعه‌كان‏و مسیحی‏یه‌كان‏و یان ته‌نانه‌ت بۆ "میلله‌تی ڕه‌ش" له‌ واشنتۆن‏و به‌كورتی ئه‌م مافه‌ بۆ هه‌ر ده‌سته‌یه‌ك كه‌ له‌ سجلی جێگایه‌ك‏و له‌مێشكی كه‌سانێكدا به‌میلله‌ت حیساب كرابن تعمیم ده‌بێت‏، بێگومان بێنه‌و برده‌یه‌ك كه‌له‌سه‌ر ئه‌و به‌نده‌ نه‌مان كرد ده‌سبه‌جێ ده‌ستی پێ‏ئه‌كرد. به‌ڵام له‌و ڕۆژگاره‌دا هیچ كه‌س شتێكی وای نه‌گووت‏و ئه‌و بێنه‌وبرده‌یه‌ش نه‌كرا. ئه‌مه‌ش ئه‌و ڕێگایه‌یه‌ كه‌ ئێمه‌ تائێره‌مان هێناوه‌و ئه‌و ئاڵــوگۆڕه‌یه‌ كه‌به‌سه‌رماندا هاتووه‌. به‌هاتنه‌ گۆڕی باسه‌كانی كۆمۆنیزمی كرێكاری ڕه‌وتی ئێمه‌ سه‌باره‌ت به‌ماهییه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی‏و مێژوویی بزووتنه‌وه‌كان‏و مه‌یله‌ سیاسی‏یه‌ جۆراوجۆره‌كان، وه‌له‌ناویاندا به‌تایبه‌تی ناسیۆنالیزم‏، وه‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی مێژوویی‏- جیهانی ئه‌وان له‌گه‌ڵ سۆسیالیزمی كرێكاریدا، ئاماده‌یییه‌كی زه‌ینیی زۆر زیاتری په‌یدا كرد. میلله‌ت‏و میلله‌ت چێتی ته‌نانه‌ت له‌په‌یوه‌ند به‌ "میلله‌ته‌ كه‌مینه‌"و سته‌م لێكراوه‌كانیشه‌وه‌، ئێستاكه‌ له‌چوارچێوه‌یه‌كی میژوویی‏‏و ته‌حلیلی فراوانتردا هه‌ڵــده‌سه‌نگێندرێن‏و داوه‌رییان له‌سه‌ر ده‌كرێو هه‌ربۆیه‌ به‌حه‌ساسیه‌ت‏و ووردبینی‏یه‌كی زیاتره‌وه‌ مانا فراوانتره‌كانی فۆرمۆلی گشتیی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس تاقیب ده‌كه‌ین. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش، چ به‌هۆی دامركانه‌وه‌ی جۆش‏و خرۆش‏و حه‌ماسه‌تی ده‌ورانی شۆڕشی ٥٧و چ به‌هۆی پێگه‌یشتنی تیۆری‏و سیاسی بزووتنه‌وه‌كه‌مانه‌وه‌، ئه‌مڕۆ ئه‌حكامه‌ به‌رنامه‌ییه‌كان هه‌رچی زیاتر له‌چوارچێوه‌یه‌كی جیهانیدا هه‌لده‌سه‌نگێندرێن. فۆمۆلی گشتیی مافـی میلله‌تان، له‌ژێر سێبه‌ری مه‌سه‌له‌ی كوردو كوردستان‏و ڕوخاندنی جـمهوری ئیسلامی دێته‌ده‌رو قورساییه‌ گشتی‏و جیهانییه‌كه‌ی خۆی په‌یدا ده‌كات. له‌پێوانه‌یه‌كی جیهانیدا فۆرمۆلی مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیان‏دا به‌هیچ جۆرێك قیبله‌نۆمایه‌كی سۆسیالیستی‏یانه‌ نییه‌ بۆ تێپه‌ڕین‏ به‌ناو جه‌نگه‌ڵــی به‌رژه‌وه‌ندی‏و ناكۆكی‏یه‌ قه‌ومی‏یه‌ بێ‏شوماره‌كاندا.

به‌ڵام زۆرتر له‌ئێمه‌، خودی جیهانی ماددی‏و واقعییه‌تی مێژوویی گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌. مه‌به‌ستم ڕووداوه‌كانی ده‌ورانی ئه‌زمه‌و دواتریش له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵــوه‌شانه‌وه‌ی بلۆكی ڕۆژهه‌ڵات‏و دنیای دوای جه‌نگی سارده‌. ئه‌گه‌ر ڕوو وه‌رچه‌رخاندنی بزووتنه‌وه‌ ڕزگاریخوازه‌كانی پێشوو به‌لای غه‌رب‏و مۆدیلی بازاڕ له‌ ساڵانی یه‌كه‌می ده‌ستپێكردنی ئه‌زمه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتیش‏دا فه‌رامۆش بكه‌ین (چونكه‌ هه‌رچیچۆنێك بێت ڕه‌وتی ئێمه‌ له‌ خۆشباوه‌ڕییه‌كانی چه‌پی تقلیدیی سه‌باره‌ت به‌ پێشكه‌وتنخوازی ناسیۆنالیزمی جیهان سێ‏یه‌می‏و ناسۆنالیزمی كه‌مینه‌ میللی‏یه‌كاندا شه‌ریك نه‌بووه‌)، بزووتنه‌وه‌ جودایی‏خوازه‌كان‏و دواتریش جه‌نگ‏‏‏و كۆمه‌ڵ‏كوژی‏یه‌كانی "میلله‌ت"ه‌ هه‌وسار پچڕیوه‌كان له‌ ئه‌وروپای ڕۆژهه‌ڵات‏و مه‌ركه‌زیدا، به‌ڕاستی خواستی میللی‏و جیاخوازیی ته‌نانه‌ت له‌به‌رچاوی كه‌سانێك كه‌ له‌ له‌لانی كه‌می ئینسان‏ دۆستی به‌هره‌مه‌ندن، بێ‏نرخ‏و زۆرجاریش بێزراو كردووه‌. هه‌مووان ده‌توانن ببینن كه‌ چۆن ناسیۆنالیزم ته‌رجومه‌ی ماددی خۆی له‌ گۆڕه‌ به‌كۆمه‌ڵه‌كان‏و "پاكسازی‏یه‌ قه‌ومی‏یه‌كان‏"و كووره‌كانی ئینسان سووتاندندا په‌یدا ده‌كات‏و، چۆن نه‌ته‌نها خواستی میللی به‌ڵــكو ته‌نانه‌ت خودی مه‌قوله‌ی میلله‌ت‏و ناسنامه‌ی میللیش له‌زۆر حاله‌تدا ناڕه‌سه‌ن‏و ده‌سكردی ئه‌وساتێكی سیاسی دیاریكراوه‌.

ڕووداوه‌ میللییه‌كانی جیهانی پاش جه‌نگی سارد به‌ناچاری فۆرمۆلی به‌ڕواله‌ت خێرخوازانه‌و عادیلانه‌ی "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" ده‌خاته‌ به‌رده‌م چاوخشاندنه‌وه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌گرانه‌وه‌. به‌بڕوای من، بۆ كۆمۆنیزمی كرێكاری به‌رئه‌نجامی ئه‌م چاوخشاندنه‌وه‌یه‌ جگه‌ له‌ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ئه‌م فۆرمۆڵه‌ له‌شكڵ‏و شێوه‌ی ئێستای‏دا ناكرێ شتێكی تر بێت.


مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا: له‌غزێك له‌ پێنج ووشه‌دا

باسی ئه‌سڵیی من سه‌باره‌ت به‌مه‌سه‌له‌ی میللی‏و "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" له‌ژماره‌ی داهاتووه‌وه‌و له‌ ڕه‌خنه‌ له‌خودی ناسنامه‌ی میللی‏یه‌وه‌ ده‌ست‏پێ‏ده‌كات. ڕیگا بده‌ن له‌م به‌شه‌دا كه‌مێك سه‌باره‌ت به‌م فۆرمۆڵه‌ به‌ده‌نگێكی به‌رز بیربكه‌ینه‌وه‌. وه‌رن با به‌شه‌كانی ئه‌م فۆرمۆڵه‌ هه‌ر له‌م ڕواڵه‌ته‌ی ئێستایدا یه‌ك به‌یه‌ك تاوتوێ بكه‌ین. ئه‌مه‌ كۆمه‌كمان پێ‏ده‌كات تا لانی كه‌م زنجیره‌یه‌ك له‌پرسیارو ناكۆكی په‌یدا بكه‌ین كه‌ده‌توانێ خاڵی ده‌ست‏پێ‏كردنی باسه‌كه‌مان بێت.

١- له‌ئاسانترین‏و كه‌م ناكۆكی‏ترین به‌شه‌وه‌ ده‌ست‏پێ‏بكه‌ین: "دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆ". مه‌به‌ست له‌م عیباره‌ته‌ چی‏یه‌؟ میلله‌تێك كه‌ مافـی چاره‌نووسی خۆی به‌ده‌ست ده‌هێنێ (ئه‌گه‌ر له‌ ئێستادا وای دابنێین كه‌ مانای "ماف"‏و "میلله‌ت"مان بۆ معلومه‌) مافـی چ كارێكی به‌ده‌ست هێناوه‌؟ له‌ڕوانگه‌ی مێژوویی‏و هه‌روه‌ها له‌ته‌قلیدی كۆمۆنیستی‏دا ئه‌م عیباره‌ته‌ به‌مانای مافـی جیابوونه‌وه‌و پێكهێنانی وڵاتێكی سه‌ربه‌خۆیه‌ كه‌ "میلله‌ت"ی جێ‏مه‌به‌ست تیایدا به‌ "میلله‌تی سه‌ره‌كی" یان "زۆرینه‌" بژمێردرێ.

به‌گشتی، دوو جۆر به‌دحاڵی بوون یان تێگه‌یشتنی نادروست تێكه‌لأ به‌م باسه‌ بووه‌. عه‌یبی یه‌كه‌م، تێگه‌یششتنێكی به‌ناو دیموكراتیك‏و ئازادیخوازانه‌ی درۆیینه‌یه‌ كه‌ ئاخێنراوه‌ته‌ ناو خودی ئه‌م عیباره‌ته‌وه‌، كه‌به‌تایبه‌تی له‌ داڕشتنه‌ فارسی‏یه‌كه‌یدا "تعیین سرنوشت خویش" تۆختریشه‌ [كه‌ بۆ كوردی‏یه‌كه‌شی "دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆ"هه‌روایه‌ - وه‌رگێڕ]. خودی عیباره‌ته‌كه‌، به‌تایبه‌ت له‌ ده‌ربڕینه‌ فارسی‏یه‌كه‌یدا [هه‌روه‌ها كوردی‏یه‌كه‌شی-و]و به‌به‌كارهێنانی ووشه‌ی ڕۆمانسی‏و حه‌ماسیی "سرنوشت" [چاره‌نووس-و] مه‌شروعیه‌تێكی به‌ڵگه‌نه‌ویست‏و له‌وه‌وپێشی له‌گه‌لأ خۆی‏دا هه‌ڵگرتووه‌. كام ئینسانی شه‌ریف‏و ئازادیخواز هه‌یه‌ كه‌به‌ڕاستی‏ له‌وه‌ی كه‌ كه‌سێك، هه‌ركه‌سێك، خۆی "چاره‌نووسی خۆی" دیاری بكات زۆر خۆشحالأ نه‌بێت‏و ئه‌م كاره‌ به‌پیرۆزو به‌ هه‌نگاوێك له‌ به‌ره‌وپێش چوونی به‌شه‌ر نه‌زانێ. بۆنموونه‌، عیباره‌تی  self determination له‌زمانی ئینگلیزی‏دا ئه‌م جۆره‌ تێگه‌یشتنه‌ حه‌ماسی‏یه‌ی لێ به‌دی ناكرێ. به‌ڵام به‌هه‌رحالأ تاڕاده‌یه‌ك ئه‌و مه‌شروعیه‌ته‌ له‌وه‌وپێشه‌ له‌گه‌لأ خۆیدا هه‌ڵده‌گرێ. به‌ڵام پێكهێنانی وڵاتێكی نوێ بۆنموونه‌ بۆ خه‌ڵكی باكوری ئیتالیا، كه‌ ئێستا كۆمه‌لێك خه‌ریكی ئاماده‌كردنی به‌ڵگه‌نامه‌كانی ناسنامه‌یه‌كی میللی سه‌ربه‌خۆن بۆیان، یان بۆ ئه‌و خه‌ڵـكه‌ی به‌تامیل یان به‌باسك ناویان ده‌به‌ن، هێشتا هیچ شتێك سه‌باره‌ت به‌وه‌ ڕۆشن ناكاته‌وه‌ كه‌ ئاخۆ ئه‌م خه‌ڵكه‌ به‌تاك یان به‌كۆمه‌ڵ به‌م ئاڵوگۆڕه‌ به‌قه‌د سه‌ره‌ ده‌رزی‏یه‌ك زیاتر له‌جاران "چاره‌نووسی خۆیان" به‌ده‌سته‌وه‌ ده‌گرن یان نا. سیستمی ناوخۆی وڵاتی تازه‌ پێكهاتوو، چ له‌ڕووی سیاسی‏یه‌وه‌و چ له‌ڕووی ئابووری‏یه‌وه‌، به‌نده‌ به‌ كۆمه‌ڵه‌ كێشمه‌كێش‏و ئاڵوگۆڕێكی تره‌وه‌ كه‌ كاریگه‌ری‏یه‌كانی خودی سه‌ربه‌خۆبوون له‌سه‌ری ناكرێ له‌سه‌ره‌تاوه‌ پێشبینی بكرێ. وڵاتی تازه‌ ئه‌شێ كۆنه‌په‌رست‏تر، نایه‌كسان‏تر، سه‌ركوتگه‌رترو خه‌ڵكه‌كه‌ی له‌جاران بێ‏ماف‏ترو داماوتر ده‌ربچێت. چاوگێڕانێكی سه‌رپێ‏یی به‌دنیای دوای جه‌نگی سارددا كه‌ تابلۆیه‌كی گه‌وره‌ له‌ "میلله‌ت"ه‌ سه‌ربه‌خۆ بووه‌كان‏و "چاره‌نووسی خۆ به‌ده‌ست گرتووان" ده‌نوێنێ، به‌سه‌ بۆ حاڵی بوون له‌و مه‌سه‌له‌یه‌. دواتر له‌ تاوتوێ كردنی مه‌قوله‌ی "میلله‌ت"دا ده‌چینه‌ سه‌رئه‌وه‌ی كه‌ چۆن له‌ ته‌بلیغاتی ناسیۆنالیستی‏دا زۆر به‌ ئاسانی حاكمییه‌تی میللی‏ به‌ حاكمییه‌تی تاك تاكی ئینسانه‌كانی ئه‌و "میلله‌ت"ه‌ داده‌نرێ‏. وه‌ ئه‌و حه‌قیقه‌ته‌ په‌رده‌پۆش ده‌كرێ كه‌له‌ڕاستیدا خودی حاكمییه‌ت به‌ناوی "میلله‌ت"ێكه‌وه‌‏و دانانی ناسنامه‌ی میللی به‌ بنه‌مای حقوقی‏و مه‌عنه‌وی وجودی وڵاتێك، خۆی پێشێل‏كردنی مافـی حاكمییه‌تی دانیشتووان‏و به‌رته‌سك كردنه‌وه‌ی مافـی خه‌ڵكه‌ واقعییه‌كه‌یه‌ له‌ "دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆی"دا.

به‌كورتی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس به‌مانای مافـی جیابوونه‌وه‌و پێكهێنانی وڵاتێكه‌ به‌ناوی میلله‌تێكی دیاریكراوه‌وه‌. باس له‌سه‌ر به‌دیهێنانی مافه‌ مه‌ده‌نی‏و فه‌ردی‏یه‌كان‏و فراوانبوونه‌وه‌ی مه‌ودای ده‌سه‌ڵاتی خه‌ڵك وه‌یان دیموكراسی به‌مانا باوه‌كه‌ی ئه‌م ووشه‌یه‌ نی‏یه‌. مشروعییه‌تێكی له‌وه‌وپێش‏ كه‌له‌ناو ئه‌م عیباره‌ته‌دا حه‌شار دراوه‌، زیاده‌و ناواقعی‏یه‌.

دووه‌م تێگه‌یشتنی نادروست به‌گشتی په‌یوه‌ندی به‌مه‌قولاتی خودموختاری ئیداری‏و فه‌رهه‌نگی‏و خۆبه‌ڕێوه‌بردن‏و شتی له‌م بابه‌ته‌وه‌ هه‌یه‌. به‌ڕه‌سمیه‌ت ناسینی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس له‌ڕوانگه‌ی حقوقی‏و سیاسی‏و هه‌روه‌ها له‌مێژووی بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی‏دا، بۆ نموونه‌ له‌ تێڕوانینی لینین‏و به‌رنامه‌ی سۆسیال-دیموكراسی ڕووسی‏و دواتریش به‌لشه‌فـی‏یه‌كاندا، به‌مانای مافـی جیابوونه‌وه‌یه‌ نه‌ك هه‌ر سیناریۆیه‌كی به‌یناوبه‌ینی كه‌ به‌رقه‌راركردنی په‌یوه‌ندی‏یه‌كی تر له‌نێوان میلله‌تی جێ‏مه‌به‌ست‏و ده‌سه‌ڵات‏و ده‌وڵه‌تی مه‌ركه‌زیدا پێشنیار ده‌كات. باسی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس به‌مانای تایبه‌تیی ووشه‌كه‌، په‌یوه‌ندی‏ به‌م مقولاتانه‌وه‌ نی‏یه‌. به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی ئه‌م مافه‌ به‌مانای قبولأ كردنی مافـی پێكهێنانی په‌یوه‌ندی‏یه‌كی حقوقی‏و ئیداری تایبه‌ت نییه‌ له‌نێوان یه‌كێك له‌ "میلله‌ت"ه‌ نیشته‌جێ‏كانی وڵات له‌گه‌ڵ ده‌وڵــه‌ت‏و باقی هاووڵاتیاندا. دواتر له‌به‌شی كۆتایی ئه‌م وتاره‌دا كاتێك ده‌گه‌ینه‌ سه‌ر ڕه‌خنه‌ له‌ خودموختاری ئه‌م خاڵه‌ زیاتر ڕۆشن ده‌كه‌مه‌وه‌. لێره‌دا به‌م ته‌ئكیده‌ ئیكتفا ده‌كه‌م كه‌ به‌پێچه‌وانه‌ی مافـی جیابوونه‌وه‌وه‌ كه‌ لانی كه‌م به‌ڕواڵه‌تیش بێت ڕووی له‌په‌ره‌پێدانی جێگاوشوێنی "میلله‌ت"ێكه‌ له‌په‌یوه‌ندی‏یه‌ نێوده‌وڵه‌تی‏یه‌كان‏و لابردنی هه‌ڵاواردنی میللی له‌په‌یوه‌ندی نێوان هاووڵاتیان‏و ده‌وڵه‌ت دا، به‌ده‌ستهێنانی خودموختاریو ئۆتۆنۆمی، به‌پێچه‌وانه‌وه‌، به‌مانای به‌دیهاتنی جۆرێك له‌ نایه‌كسانی تازه‌یه‌ له‌نێوان هاووڵاتیانی یه‌ك وڵاتدا له‌سه‌ر بناغه‌ی ئینتمای میللی‏. ئه‌م ئیدعایه‌ یان ئه‌م ئومێده‌ كه‌ مه‌به‌ست له‌ خودموختاری قه‌ره‌بوو كردنه‌وه‌ی سته‌مه‌كانی ڕابردووه‌، وه‌ ده‌بێته‌ زه‌مانه‌تێك له‌به‌رده‌م گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ڵاواردنه‌كان له‌ داهاتوودا، هیچ له‌و حه‌قیقه‌ته‌ ناگۆڕێت كه‌ بناغه‌ی خودموختاری دانانی په‌یوه‌ندی‏یه‌كی نایه‌كسانی نوێ‏و زیندوو هێشتنه‌وه‌ی كێشمه‌كێش‏و جیاوازیی میللییه‌ له‌چوارچێوه‌ی وڵاتێكدا. به‌م پێیه‌ دیفاعی كۆمۆنیسته‌كان له‌مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا، به‌هه‌ر تێگه‌یشتنێكه‌وه‌ كه‌له‌م شیعاره‌ هه‌بووبێت، شتێك ده‌رباره‌ی مه‌سه‌له‌ی خودموختاری‏و خۆبه‌ڕێوه‌بردن‏و…تاد ڕۆشن ناكاته‌وه‌. مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا فۆرمۆلێك نییه‌ بۆ به‌ڕه‌وا زانینی ده‌ستوور ه‌ "په‌لكه‌زێڕینه‌یی"یه‌كان‏و پله‌به‌پله‌ كردنی هاووڵاتیان به‌پێ‏ی ئینتما میللیو قه‌ومییه‌كانیان له‌وڵاته‌ "فره‌ میللییه‌كان"دا. لانیكه‌م له‌و ته‌قلیده‌ كۆمۆنیستی‏یه‌دا كه‌ ئه‌م فۆرمۆله‌ی بۆ به‌رنامه‌كانی ئێمه‌ به‌میرات هێشتۆته‌وه‌ لێكدانه‌وه‌یه‌كی له‌م چه‌شنه‌ له‌م مافه‌ نه‌كراوه‌.

به‌هه‌رحاڵ ئه‌م تێگه‌یشتنانه‌ ئه‌مڕۆ بوونه‌ته‌ پاشكۆی ئه‌م فۆرمۆڵه‌. عیباره‌تی "دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆ" سه‌ردێڕێكی چاكه‌ بۆ مشت‏ومڕ له‌سه‌ر ئه‌م تێگه‌یشتنانه‌. به‌ڵام هه‌رگیز مه‌قوله‌یه‌كی كارساز نی‏یه‌ بۆ داڕشتنی فۆرمۆڵێكی ڕۆشن‏و ئازادیخوازانه‌ی كۆمۆنیستی له‌به‌رامبه‌ر میلله‌تان‏و مه‌سه‌له‌ی میللی‏دا.

هه‌رچۆنێك بێت ئێمه‌ له‌م باسه‌دا، مافـی "دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆ" ته‌نها به‌مانای مافـی جیابوونه‌وه‌و پێكهێنانی ده‌وڵه‌تێكی میللی سه‌ربه‌خۆ به‌كار ده‌به‌ین.

٢- ووشه‌یه‌كی تری كلیلی كه‌ ده‌بێ لێ‏ی وورد بینه‌وه‌، ووشه‌ی "ماف" یان عیباره‌ی "به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی ماف"ه‌ له‌سه‌ره‌تای فۆرمۆڵه‌كه‌دا. كاتێك كه‌سێك "ماف"ی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیان به‌ڕه‌سمی ده‌ناسێ، ئه‌و مافه‌ به‌چ جۆره‌ مافێك داده‌نێ‏و خۆی به‌ پابه‌ندی چ كارێك یان فكرێك ده‌زانێ؟ به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافێك یانی چی؟

له‌ یه‌كه‌م سه‌رنجدا ده‌كرێ ئه‌م پرسیاره‌ زیاده‌و بیانووگیرانه‌ بێته‌ به‌رچاو. به‌ڵام له‌ڕاستی‏دا مشت‏ومڕ له‌سه‌ر ئه‌م پرسیاره‌، ئه‌ویش ته‌نها له‌ یه‌كێك له‌ گۆشه‌كانییه‌وه‌، به‌درێژایی مێژوو مه‌یدانێكی گرنگی باس‏و لێكدانه‌وه‌ی كۆمۆنیستی بووه‌ له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی میللی. مه‌به‌ستی من به‌دیاریكراوی باس‏و لیكۆڵینه‌وه‌یه‌ ده‌رباره‌ی ئه‌و تێبینییه‌ ئه‌نته‌رناسیۆنالیستیو پرۆلیتاری‎یه‌ی كه‌ ڕێك به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌و عیباره‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ ته‌فسیری جیاجیا هه‌ڵئه‌گرێ، ده‌كرێته‌ پاشكۆی: "به‌ڕه‌سمیه‌ت ناسینی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس، (مافـی جیابوونه‌وه‌) خۆی له‌خۆیداو به‌زه‌رووره‌ت به‌مانای پێشنیازكردنی جیابوونه‌وه‌ نی‏یه‌." ئه‌م تێبینی‏یه‌ به‌مانای قایل بوونه‌ به‌جۆرێك له‌ پله‌پله‌كردنی "مافه‌كان" له‌كۆمه‌ڵگادا. یه‌كسه‌ر ئه‌وه‌ معلوم ده‌بێ كه‌ خودی ووشه‌ی "ماف" خۆی له‌خۆیدا هیچ شتێكمان سه‌باره‌ت به‌ بایه‌خ‏و گرنگیو هه‌ندێ جار ته‌نانه‌ت ممكن بوونی ماددی‏یانه‌ی به‌دیهاتنی پێ‏ناڵێت‏ وه‌ دیاره‌ بۆ ئێمه‌یه‌ك كه‌مافێك به‌ڕه‌سمیه‌ت ده‌ناسین، به‌سته‌ به‌وه‌ی كه‌ ئه‌م مافه‌ له‌چ جۆره‌ مافێك بێت چاوه‌ڕوانیی جیاوازمان لێ‏ده‌كرێت. مافـی ژیان، مافـی به‌ڕێوه‌بردنی گوزه‌ران، مافـی ڕێكخراوبوون، مافـی ته‌ڵاق، مافـی جگه‌ره‌ كێشان، مافـی سه‌فه‌ر كردن بۆ ئاسمان، هه‌موو ئه‌مانه‌ به‌شێكن له‌مافه‌كانی خه‌ڵك. ده‌بێ هه‌ر هه‌موویان به‌ڕه‌سمی بناسرێن، به‌ڵام له‌فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی‏و جیهانبینی‏و ئامانجه‌كانی ئێمه‌دا هه‌ر هه‌موویان له‌ یه‌ك چاوگه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ناگرن‏و جێگاوشوێنی چون یه‌ك له‌سیستمی فكری‏و ئه‌وله‌ویه‌ته‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‏یه‌كانی ئێمه‌دا داگیر ناكه‌ن.

مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا چ‏ جۆره‌ مافێكه‌؟ به‌راوردكردنی باو، به‌راوردكردنی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووسه‌ به‌مافـی ته‌ڵاق. مافـی ته‌ڵاق ده‌بێ ده‌سته‌ربه‌ر بكرێت، به‌ڵام ئه‌مه‌ به‌زه‌روره‌ت به‌مانای پێشنیازكردن‏و هاندان بۆ خودی جیابوونه‌وه‌ نی‏یه‌. به‌رگری كردن له‌ مافـی ته‌ڵاق هاوتای پێشنیازكردنی ته‌ڵاق نی‏یه‌. به‌ڵام ئه‌م قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌ به‌بڕوای من زۆر ناڕۆشن‏و لێڵــه‌. به‌راورد كردنی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس به‌ مافـی ته‌ڵاق، به‌بڕوای من له‌لایه‌نێكی زۆر گرنگه‌وه‌ به‌راوردكردنێكی ڕێ‏لێ‎ونكه‌ره‌، دواتر ئه‌مه‌ له‌ تاوتوێكردنی مه‌قوله‌ی میلله‌تدا ڕۆشن ده‌كه‌مه‌وه‌، به‌ڵام لێره‌دا لانی كه‌م ئه‌وه‌ ڕۆشنه‌ كه‌مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس له‌ڕوانگه‌ی كۆمۆنیسته‌كانه‌وه‌ له‌ڕیزی "ئه‌و مافانه‌" نییه‌ كه‌ ده‌بێ وه‌كو مافـی ده‌نگدان، مافـی سه‌لامه‌تی یان مافـی خوێندن، هه‌رچی زیاتر به‌شێوه‌یه‌كی ماددی وه‌دی‏ بێن‏و پیاده‌ بكرێن. به‌ڵكو مافێكه‌ كه‌ ده‌بێ به‌ڕه‌سمی بناسرێت‏، به‌ڵام دواتر، به‌له‌به‌رچاوگرتنی ناوه‌ڕۆكی به‌شی هه‌ره‌ زۆری ئه‌و كێشمه‌كێشه‌ میللی‏یانه‌ی كه‌ تائێستا بینیومانن، ده‌بێ ئاره‌زوو بكه‌ین یان ته‌نانه‌ت هه‌وڵــیش بده‌ین كه‌ تاده‌كرێ به‌كار نه‌هێنرێ. كاتێك ده‌ڵێین كه‌سێك مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا به‌ڕه‌سمی ده‌ناسێت، بێگومان ئه‌مه‌ هێشتا خۆی له‌خۆیدا ئه‌وه‌ ڕوون ناكاته‌وه‌ كه‌ ئه‌و كه‌سه‌ چ جێگاو شوێنێك بۆ ئه‌و مافه‌ داده‌نێت‏و ئه‌و مافه‌ به‌ چ جۆره‌ مافێك ده‌زانێت.

به‌ڵام گرێ‏و گۆڵ‏و ته‌فسیر هه‌ڵگرتنی مه‌قوله‌ی ماف هه‌ر به‌مه‌ كۆتایی نایه‌ت. به‌ڕه‌سمیه‌ت ناسینی مافـی میلله‌تان له‌ دیاریكردنی چاره‌نووس‏دا به‌مانای به‌لێن‏دان به‌ئه‌نجامدانی چ كارێكی سیاسی‎یه‌؟ په‌سه‌ند كردنی سیستمێكی فیدراڵی له‌حاڵه‌تی گرتنه‌ ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، یان به‌خشینی مافـی جیابوونه‌وه‌ به‌ "میلله‌ت"ـانی نیشته‌جێ‏ی وڵات؟ هاوپشتی‏و هاریكاری كردنی بزووتنه‌وه‌ جودایی خوازه‌كان؟ ئایا به‌ڕه‌سمی ناسینی ئه‌م مافه‌ به‌مانای دانانی ئۆتۆماتیكی‏یانه‌ی بزووتنه‌وه‌ جودایی‏خوازه‌كانه‌ له‌ڕیزی بزووتنه‌وه‌ ئازادیخوازو پێشكه‌وتنخوازه‌كان‏دا؟ بێگومان ئه‌مه‌ ده‌روازه‌یه‌كی تره‌ بۆ هاتنه‌ ناوه‌وه‌ی ته‌فسیری جۆراوجۆری تر. بۆ نموونه‌، تێڕوانینی لینین بۆ مه‌سه‌له‌كه‌ به‌دروستی له‌سه‌ر مه‌بده‌ئی خۆلادان له‌جیابوونه‌وه‌ بنیات نراوه‌‏و مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس وه‌كو مافێكی "سلبی" سه‌یر ده‌كات. به‌ بۆچوونی لینین به‌ڕه‌سمی ناسینی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس به‌مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌: یه‌كه‌م، كۆمۆنیسته‌كان دژی لكاندنی ئیجباریو "به‌كارهێنانی زه‌بروزه‌نگ‏ وه‌یان شێوازی ناعدیلانه‌"ن بۆ وابه‌سته‌ هێشتنه‌وه‌ی میلله‌تان‏و، دووه‌م، له‌و بڕوایه‌دان كه‌ ئه‌وه‌ ته‌نها مافـی خودی ئه‌و میلله‌ته‌یه‌ كه‌ سه‌باره‌ت به‌جیابوونه‌وه‌ یان جیانه‌بوونه‌وه‌ بڕیار بدات. ئه‌م تێڕوانینه‌ نیشانده‌ری ئه‌و ئامانج‏و دیده‌ كۆمۆنیستی‏و ئه‌نته‌رناسیۆ‏نالیستی‏یه‌یه‌ كه‌ئێمه‌ش ڕێك به‌م جۆره‌ بۆ داڕشتنی به‌رنامه‌ حزبی‏یه‌كانی پێشوو له‌به‌رچاومان گرتووه‌. به‌ڵام له‌ڕووی حقوقی‏یه‌وه‌ ناڕۆشنی‏یه‌كان به‌ته‌وای له‌به‌ین نابات. ده‌كرێ بۆنموونه‌ ئه‌وه‌ بووترێ كه‌ كۆمۆنیسته‌كان له‌حاڵه‌تی به‌ڕه‌سمی نه‌ناسینی مافـی جیابوونه‌وه‌ بۆ میلله‌تێكیشدا، دیسانه‌وه‌ دژی به‌كارهێنانی توندو تیژی‏و شێوازی ناعادیلانه‌ن له‌به‌رامبه‌ر خواست‏و بزووتنه‌وه‌ سه‌ربه‌خۆیی خوازه‌كانی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵكداو مه‌حكومی ده‌كه‌ن. به‌ڵام لایه‌نی دووه‌می ئه‌م تێگه‌یشتنه‌، پرسیارێكی گه‌وره‌تر دێنێته‌ پێشه‌وه‌و تاڕاده‌یه‌ك دووباره‌ به‌شی یه‌كه‌م ناڕۆشن ده‌كاته‌وه‌. ده‌ڵێ‏ "خودی میلله‌تی جێ‏ مه‌به‌ست ده‌بێ بڕیار بدات". زۆر چاكه‌. گریمان ناسنامه‌ی میللی ئه‌و میلله‌ته‌ ده‌كرێ ده‌ستنیشان بكرێ‏و ئیمكانی ئه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و خه‌ڵك‏و لایه‌نانه‌ی كه‌ نابێت له‌م بڕیاردانه‌دا ده‌خاله‌ت بكه‌ن دیاری بكرێن. به‌ڵام چۆن ده‌كرێ ئه‌وه‌ ده‌ستنیشان بكرێت، چ‏جای ئه‌وه‌ی ته‌زمین بكرێت، كه‌ ئه‌و بڕیاری جیابوونه‌وه‌یه‌ بڕیاری خودی ئه‌و میلله‌ته‌ بووه‌. گرفتی ئه‌م فۆرمۆڵه‌ له‌وه‌دایه‌ كه‌ له‌لایه‌ك مه‌فهومێكی له‌"ئیراده‌ی میللی" له‌خۆیدا حه‌شار داوه‌و وه‌كو به‌ڵگه‌ نه‌ویست وه‌ریگرتووه‌. كه‌ به‌مه‌ش ئه‌م خۆشباوه‌ڕییه‌ دێته‌ ئاراوه‌ كه‌ گوایه‌ له‌نێو هه‌موو مه‌سه‌له‌كانی كۆمه‌ڵگای بۆرژواییدا كه‌ تیایدا ئیراده‌و به‌رژه‌وه‌ندی‏یه‌كان چینایه‌تین، مه‌سه‌له‌یه‌ك هه‌یه‌ به‌ناوی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تانه‌وه‌ كه‌ده‌كرێ له‌ودا ئیراده‌یه‌كی گشتیو سه‌رووچینایه‌تی، كه‌ئیتر نه‌ك ئیراده‌ی چینی ده‌سه‌ڵاتدار، به‌ڵكو ئیراده‌ی هه‌موو "میلله‌ت"ـه‌، په‌یدا بكرێ‏و پیاده‌ بكرێت. ئه‌مه‌ له‌ڕووی تیۆری‏یه‌وه‌ پاداشت كردنێكی ژێراوژێری ناسیۆنالیزم‎و بزووتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستی‎یه‌. به‌ڵام له‌لایه‌كی تره‌وه‌ ئه‌م تێڕوانینه‌ ده‌رگای باس له‌هه‌ردوو لاوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ به‌كراوه‌یی ئه‌هێڵێته‌وه‌ كه‌ ئایا ئه‌م بڕیاره‌ی كه‌ دراوه‌ (به‌قازانج یان له‌دژی جیابوونه‌وه‌) بڕیاری خودی ئه‌و میلله‌ته‌ بووه‌ یان نا. ئه‌و پرۆ‏سه‌یه‌ی كه‌ تیایدا بڕیاری "خودی میلله‌ت"ه‌كه‌ معلوم‏ ئه‌بێت‏و جێئه‌كه‌وێت چی‏یه‌؟ بۆ نموونه‌ چۆن ده‌كرێ له‌وه‌ بكۆڵــینه‌وه‌و بیسه‌لمێنین كه‌ جیابوونه‌وه‌كانی ئه‌م دوایی‏یه‌ له‌ وڵاتانی بالتیك‎ یان چیكۆسلۆفاكیا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئیراده‌ی خودی میلله‌ته‌ جیابووه‌وه‌كان‎و بڕیارێكی مه‌شروع‏و ڕه‌سه‌نی ئه‌وان بووه‌ یان نا؟

ئه‌و پرسیاره‌ی كه‌ چ كه‌سێك بڕیار له‌سه‌ر ڕه‌سه‌نایه‌تیو ڕاست‎و دروستی پرۆسه‌ی ڕه‌ئی‎دانی میلله‌تێك له‌سه‌ر جیابوونه‌وه‌و جیانه‌بوونه‌وه‌ ده‌دات، دووباره‌ باسی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس ده‌گێڕێته‌وه‌ بۆ خاڵــی سه‌ره‌تا. ئایا ده‌خاله‌تی ده‌وڵه‌تی مه‌ركه‌زی یان كۆمۆنیسته‌كان وه‌یان ته‌نانه‌ت جه‌ماوه‌ری خه‌ڵــكی "میلله‌تی سه‌رده‌ست" له‌داوه‌ری كردن له‌سه‌ر ڕه‌سه‌نایه‌تی حقوقیی بڕیاری "میلله‌تی ژێرده‌ست" له‌گه‌لأ به‌ڕه‌سمی‏ناسینی مافـی میلله‌تان له‌ دیاریكردنی چاره‌نووسدا ناكۆك نی‏یه‌؟ وه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌شدا، ئایا چاوپۆشی كردن له‌م پرۆسه‌یه‌و ده‌خاله‌ت نه‌كردن تیایدا له‌واقعدا به‌مانای پاشگه‌ز بوونه‌وه‌ له‌ "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیان"و جێگرتنه‌وه‌ی به‌ "مافـی ناسۆنالیزم له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی میلله‌تان"دا نابێت؟ هه‌ر له‌م پرسیاره‌دا به‌ئه‌ندازه‌ی پێویست كه‌ره‌سه‌ بۆ جه‌نگێكی تری میللی وجودی هه‌یه‌.

سه‌ره‌نجام ده‌بێ ئه‌وه‌ وه‌بیر بهێنینه‌وه‌ كه‌ پرۆسه‌ی نیشاندانی ئیراده‌ی میلله‌تێك، كه‌ ڕیفراندۆم‏و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ڕای گشتی ته‌نها یه‌كێك له‌ شێوازه‌كانێتی، به‌هه‌رحاڵ پرۆسه‌یه‌كی فۆرماڵــی‏و حقوقی‏یه‌. چ به‌و جۆره‌ بێت كه‌ له‌ وڵاتانی بالتیكدا ڕووی‏داوه‌و حزبه‌ ڕاسته‌ توندڕه‌وه‌كان به‌ پشتیوانی شه‌پۆلی ته‌بلیغاتی‏ی خه‌فه‌كه‌ری غه‌رب‏و به‌ زه‌وتكردنی مافـی ده‌نگدان له‌نزیكه‌ی نیوه‌ی دانیشتووان سه‌ربه‌خۆیی‏یان عه‌مه‌لی كرده‌وه‌ یاخود ڕیفراندۆمێكی ئازادانه‌و به‌دوور له‌ فشارو تۆقاندنی چاوه‌ڕوان نه‌كراو ببێته‌ مایه‌ی بڕیارێكی وا، به‌هه‌رحالأ هیچ كام له‌م دوو حاڵه‌ته‌ بۆ كۆمۆنیسته‌كان نابنه‌ نموونه‌یه‌كی ماددی له‌وه‌گه‌ڕخستنی ئیراده‌ی واقعیی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵكی زه‌حـمه‌تكێش له‌چاره‌نووسی خۆیاندا. ووشه‌و عیباراتی وه‌ك "ماف"، "بڕیاری ئازادانه‌ی خودی میلله‌ت‏"و شتی له‌م بابه‌ته‌ ئه‌م ڕاستی‏یه‌ په‌رده‌ پۆش ده‌كه‌ن كه‌ ئه‌وه‌ی به‌عه‌مه‌لی خه‌ریكه‌ ڕوو ده‌دات، ته‌نانه‌ت له‌ دیموكراتیك ترین پرۆسه‌كانیشدا، نه‌ك به‌دیهاتنی یه‌كێك له‌مافه‌ ڕه‌هاو هه‌میشه‌ موعته‌به‌ره‌كانی ئینسانه‌كان، وه‌كو ئازادی ڕاده‌ربڕین یان مافـی ته‌ڵاق، به‌ڵــكو هه‌ڵــبژاردنێكه‌ له‌نێوان سیناریۆ جۆراوجۆره‌ بۆرژوایی‏یه‌كان بۆ ڕێكخستنی ئیداری‏و ئارایشتی ئایدۆلۆژیكی كۆمه‌ڵگاو، ئینسانه‌كان له‌م پرۆسه‌یه‌دا وه‌كو تاكه‌كانی یه‌ك "میلله‌ت"و له‌سه‌ر بنه‌مای ناسنامه‌یه‌كی درۆیینه‌و هۆشیارییه‌كی ئاوه‌ژوو به‌شداری ده‌كه‌ن. ڕه‌نگه‌ له‌م یان له‌و حاڵه‌تی دیاریكراودا پیاده‌كردنی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس ژیانی ماددی زۆرێك له‌ئینسانه‌كان بۆ ده‌ورانێك كه‌م ده‌رده‌سه‌ریتر بكات. به‌ڵام ناوبردنی ئه‌م ئاڵـــوگۆڕانه‌و باسكردنیان له‌قاڵبی مه‌قولاتێكی وه‌ك ماف‏و ئازادی‏و وه‌گه‌ڕخستنی ئیراده‌، ماهییه‌تی مه‌رجدارو چینایه‌تی پرۆسه‌كه‌ په‌رده‌پۆش ده‌كات. بێگومان بۆ كۆمۆنیستێك به‌ڕه‌سمیه‌ت ناسینی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووسی میلله‌تان به‌پێی مه‌نتق به‌مانای هه‌مان ئه‌و ئه‌رك‏و به‌ڵــێنانه‌ نابێت كه‌ به‌دوای به‌ڕه‌سمیه‌ت ناسینی ئه‌و مافانه‌ی كه‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ئامانجه‌ ئینسانی‏و یه‌كسانیخوازی‏یه‌كانی كۆمۆنیزمه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرن. به‌بڕوای من ڕوونكردنه‌وه‌ی شێوازی مامه‌ڵه‌ی كۆمۆنیسته‌كان له‌گه‌لأ سه‌ربه‌خۆیی‏خوازیی میللیدا له‌ژێر ناوی "به‌ڕه‌سمیه‌ت ناسین"ی جۆرێك له‌ "ماف"و هه‌ربه‌م پێیه‌ش دانانی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ له‌ڕیزی ئه‌و مافانه‌ی كه‌بۆ به‌دیهێنانیان له‌كۆمه‌ڵگادا خه‌بات ده‌كه‌ین، زۆرتر له‌وه‌ی ڕۆشنگه‌ری‏یه‌ك به‌دی‏بێنێ ده‌بێته‌ مایه‌ی ناڕۆشنی‏و به‌دحاڵی بوون.

٣- وه‌ سه‌ره‌نجام ده‌گه‌ینه‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت. میلله‌ت چی‏یه‌؟ ئه‌مه‌ له‌و پرسیارانه‌یه‌ كه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ی لێ‏یان نه‌پرسیوین پێمان وایه‌ وه‌ڵامه‌كانیان ئه‌زانین. ڕاستی‏یه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ میلله‌تان، یان میلله‌ت، ناڕۆشنترین‏و پڕگرێ‏وگۆڵترین به‌شی ئه‌م فۆرمۆڵه‌یه‌یه‌. ڕه‌خنه‌ له‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت، ته‌وه‌ره‌یه‌كی ئه‌سڵیی باسه‌كه‌ی منه‌ له‌م نووسراوه‌یه‌دا‏و به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له‌به‌شی داهاتوودا ده‌چمه‌ سه‌ری. به‌ڵام لێره‌دا بۆ ته‌واو كردنی ئه‌و چاوخشاندنه‌وه‌یه‌ گشتییه‌مان به‌ به‌شه‌كانی فۆرمۆڵه‌ی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس‏دا، به‌بێ ته‌فسیلات‏و به‌ڵـگه‌ هێنانه‌وه‌ ئاماژه‌یه‌كی كورت به‌ ناكۆكی میحوه‌ریی ئه‌م مه‌قوله‌یه‌ ده‌كه‌م.

بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر نموونه‌ی مافـی ته‌ڵاق. نموونه‌یه‌كی ڕۆشنه‌. جیاوازی مافـی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تان له‌گه‌ڵ مافـی ته‌ڵاق‏دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌به‌پێچه‌وانه‌ی ته‌ڵاقه‌وه‌ كه‌‏تیایدا هه‌ردوولا بوونه‌وه‌ری حه‌قیقی‏و له‌ڕووی ناسنامه‌یی‏یه‌وه‌ دیاریكراوو مه‌لموسن، ناسنامه‌یان له‌كات‏و شوێندا به‌رده‌وامیی هه‌یه‌، له‌باره‌ی مافـی میلله‌تانه‌وه‌ ناكرێ لێكدانه‌وه‌یه‌كی له‌م چه‌شنه‌ له‌ دیاریكراوبوون‏و بابه‌تی بوون‏و به‌رده‌وامیی ناسنامه‌ی دوو ته‌ره‌ف به‌ده‌سته‌وه‌ بدرێ. مه‌علوم نی‏یه‌ كه‌ مافـی جیابوونه‌وه‌ خه‌ریكه‌ ده‌درێته‌ چ‏بوونه‌وه‌رێك. زۆر هه‌وڵـی بێ‏هوده‌ دراوه‌ بۆ داڕشتنی پێناسه‌یه‌ك بۆ میلله‌ت. لێكدانه‌وه‌ ئه‌بجه‌كتیڤه‌كان، كه‌ ئاماژه‌ بۆ هه‌ندێ فاكته‌ری وه‌ك بوونی زمان، كات، مێژوو، عورف‏و عاده‌ت‏و نه‌رێت‏و شتی تری له‌م بابه‌ته‌ی هاوبه‌ش ده‌كه‌ن، وه‌ لێكدانه‌وه‌ سه‌بجه‌كتیڤه‌كان كه‌ به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان ئینتمای میللی به‌‏به‌رهه‌می هه‌لبژاردن‏و بڕیاردانی خودی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵـك داده‌نێن. هه‌موو ئه‌م پێناسانه‌ كاتێك له‌گه‌ڵ ده‌سته‌بندی‏یه‌ میللی‏یه‌ واقعی‏یه‌كانی دنیادا به‌راورد ده‌كه‌ین نادروستی‏و نه‌هاتنه‌وه‌یان له‌گه‌لأ ئه‌وه‌ی كه‌ له‌واقعدا هه‌یه‌ ئاشكرا ده‌بێت.

میلله‌ت مه‌قوله‌یه‌كی دیاریكراونییه‌ كه‌ به‌ساده‌یی بكرێ پێناسه‌ بكرێت‏و بناسرێته‌وه‌. ئه‌م نادیاریكراوی‏یه‌ ده‌كرێ له‌ئاستی جیاجیادا شیبكرێته‌وه‌. ئینتمای میللی، ناكرێ بۆ نه‌ژادو ته‌نانه‌ت بۆ ڕه‌گه‌زیش بگێڕدرێته‌وه‌. ناكرێ بگێڕدرێته‌وه‌ بۆ تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌ بایۆلۆژی‏یه‌كانی به‌شه‌ر، به‌بوون‏‏و ژیان له‌سه‌ر یه‌ك نیشتمان دیاری ناكرێت. میلله‌ت‏‏و ئینتمای میللی، زمانی هاوبه‌ش نی‏یه‌، عورف‏و عاده‌تی هاوبه‌ش نی‏یه‌، ئه‌زه‌لی نی‏یه‌، ئه‌به‌دی نی‏یه‌، به‌رهه‌می مێژووه‌، به‌‏وجود دێت‏‏و له‌ناو ده‌چێت، ده‌گۆڕێت‏‏و سه‌رله‌نوێ پێناسه‌ ده‌كرێته‌وه‌. له‌ڕووی فیزیكی‏یه‌وه‌، میلله‌ت بوونه‌وه‌رێكی تاقانه‌ی خاوه‌ن یه‌ك جه‌سته‌و یه‌ك هۆش نی‏یه‌، بوونه‌رێكی ئاوێته‌یـه‌ له‌ تاك تاكێكی جیاجیاو نه‌وه‌ی جۆراوجۆرو هه‌میشه‌ له‌حاڵی ئاڵــوگۆڕی ئینسانه‌كان. تائه‌م ساته‌ پێناسه‌یه‌ك له‌ میلله‌ت به‌ده‌سته‌وه‌ نه‌دراوه‌ كه‌ بتوانێ ناسنامه‌ی هاوبه‌شی میللی به‌شێوه‌یه‌كی ئه‌بجه‌كتیڤ‏، له‌سه‌ر بنه‌مای كۆمه‌لێك تایبه‌تمه‌ندی مه‌لموس‏و ته‌فسیر هه‌ڵنه‌گر به‌یان بكات. هه‌ركام له‌و فاكته‌رانه‌ی سه‌ره‌وه‌‏ یاخود هه‌ركۆمه‌لـێك‏له‌وانه‌ وه‌كو زمانی هاوبه‌ش، مێژوو‏و فه‌رهه‌نگی هاوبه‌ش، نیشتمانی هاوبه‌ش‏و…تاد بكه‌ینه‌ پێوه‌ر‏و بناغه‌، ئه‌گه‌ر هه‌ندێك لێ‏ی قووڵ ببینه‌وه‌، ئه‌بینین كه‌ ئیستسناكان له‌ قاعیده‌ گشتی‏یه‌كان زۆرترن‏و په‌ی به‌ زهنی بوون‏و هه‌ڕه‌مه‌كی بوونی هه‌موو ده‌سته‌‏به‌ندی‏یه‌ میللی‏یه‌كان‏و ته‌نانه‌ت خودی فاكته‌ره‌كانیش ده‌به‌ین. له‌نێو هه‌موو ئه‌م ناسنامانه‌ی كه‌‏به‌درێژایی مێژوو بۆ ده‌سته‌به‌ندی‏كردنی ئینسانه‌كان داتاشراون، له‌ ئینتمای خوێنی، قه‌بیله‌یی، قه‌ومی‏، جنسی‏و نه‌ژادی‏و …تاد، میلله‌ت له‌ هه‌مووان شڵۆكتر، نادیاریكراوتر، بێ‏پاساوتر‏و زهنی‏ترو له‌ڕووی مێژووییه‌وه‌ مه‌رجدارتره‌.

ئینتمای میللی به‌پێچه‌وانه‌ی جنسی ئینسانه‌كانه‌وه‌ خوڵقاوی سروشت نی‏یه‌، خوڵقاوی كۆمه‌ڵگاو مێژووی ئینسانه‌. ئینتمای میللی له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌ له‌ ئایین ده‌چێت. به‌ڵام به‌پێچه‌وانه‌ی ئینتمای دینییه‌وه‌، ئینتمای میللی ته‌نانه‌ت له‌ئاستێكی فۆرماڵییشدا شتێك نی‏یه‌ كه‌ خۆت هه‌ڵی‏بژێری‏و دیاری بكه‌یت. وه‌ك تاكێك ناتوانیت به‌ میلله‌تێكی تایبه‌ته‌وه‌ په‌یوه‌ست بیت، یاخود لێ‏ی داببڕێیت. (هه‌رچه‌نده‌ به‌شێك له‌‏توێژه‌وه‌ره‌كانی میلله‌ت‏و میلله‌ت‏ چێتی تێڕوانینێكی سه‌بجه‌كتیڤی له‌م چه‌شنه‌یان له‌م مه‌قوله‌یه‌ به‌ده‌سته‌وه‌ داوه‌). ئه‌م تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌، كارایی‏و تونایه‌كی سیاسی سه‌رسوڕهێنه‌ر به‌ میلله‌ت‏و ئینتمای میللی ده‌به‌خشێ. كۆتێكه‌ له‌گه‌ردنی جه‌ماوه‌ری فراوانی خه‌ڵــك كه‌ هیچ كه‌سێك نازانێ له‌كوێ‏وه‌ هاتووه‌‏و ناتوانێ به‌شوێن سه‌رچاوه‌كه‌یدا بگه‌ڕێو به‌م حاڵه‌شه‌وه‌ بوونی ئه‌وه‌نده‌ شتێكی سروشتی‏و به‌ڵــگه‌نه‌ویسته‌ كه‌ هه‌مووان به‌‏به‌شێك له‌ په‌یكه‌ر‏و بوونی خۆیانی ده‌زانن. به‌ڵام نه‌وه‌ی ئێمه‌ شانسیئه‌وه‌ی پێ بڕاوه‌ كه‌ له‌ماوه‌ی ژیانی خۆی‏دا به‌شێوه‌یه‌كی ڕۆژانه‌ دروست بوونی میلله‌تی تازه‌‏و بێ‏ئیعتباریی مه‌قولاته‌ میللی‏یه‌كانی پێشوو به‌چاوی خۆی ببینێ‏و هه‌ربه‌م بۆنه‌یه‌وه‌ ده‌توانێ ناسنامه‌ی میللی وه‌ك به‌رهه‌مێكی ئابووری سیاسی ببینێت‏و، ته‌نانه‌ت ڕه‌خنه‌شی لێ‏بگرێت. ئینتمای میللی قاڵبێكه‌ بۆ ده‌سته‌به‌ندی‏كردن‏و ئارایشت‏دان به‌ ئینسانه‌كان له‌په‌یوه‌ند به‌‏به‌رهه‌مهێنان‏و ڕێكخستنی سیاسی كۆمه‌ڵــگاوه‌. میلله‌ت به‌مانای كۆی ئه‌و ئه‌فرادانه‌ نی‏یه‌ كه‌ یه‌ك ئینتمای میللی‏یان هه‌یه‌، به‌پێچه‌وانه‌وه‌، ئینتمای میللی فه‌رد به‌رئه‌نجامی سه‌پاندنی ناسنامه‌ی میللی كۆیه‌ به‌سه‌ر ئه‌ودا. ئه‌وه‌ میلله‌ته‌كان نین كه‌ جودا ده‌بنه‌وه‌ یان پێكه‌وه‌ ده‌لكێن، به‌ڵكو ئه‌وه‌ پێكه‌وه‌ لكان‏و جیابوونه‌وه‌ داسه‌پاوه‌كانه‌ به‌سه‌ر جه‌ماوه‌ری ئینسانه‌كاندا كه‌ میلله‌ته‌كان پێكده‌هێنێ. ناسیۆنالیزم به‌رهه‌می سیاسی‏و ئایدۆلۆژیكیی میلله‌تان نی‏یه‌، به‌پێچه‌وانه‌وه‌، ئه‌وه‌ میلله‌تانن كه‌ به‌رهه‌می ناسیۆنالیزمن.

هه‌روه‌ك وتم ده‌بێ باسی دوورو درێژتر له‌سه‌ر ڕه‌خنه‌گرتن له‌ ناسنامه‌ی میللی هه‌ڵــگرم بۆ به‌شی دواتر. لێره‌دا هه‌رئه‌وه‌نده‌ پێویست بوو ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ بكرێ كه‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت كه‌ ته‌وه‌ره‌ی فۆرمۆڵه‌ی "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" پێك‏ده‌هێنێ، مه‌قوله‌یه‌كی نادیاریكراو‏و نائۆبجه‌كتیڤه‌. ئه‌مه‌ش به‌و مانایه‌ نی‏یه‌ كه‌ ئینتمای میللی‏و ناسنامه‌ی میللی ناماددی‏و خه‌یاڵی‏یه‌. به‌ڵكو به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ له‌هه‌ر بڕگه‌یه‌كدا، به‌جیاوازو دابڕاو له‌ ده‌وره‌ی مێژوویی‏و ڕه‌وه‌نده‌ سیاسی‏یه‌كان‏و هاوسه‌نگی‏یه‌ ئایدۆلۆژی‏یه‌كان له‌كۆمه‌ڵگادا قابیلی پێناسه‌كردن نی‏یه‌. میلله‌ت مه‌قوله‌یه‌كی ڕه‌‏ها‏و سه‌ربه‌خۆ نی‏یه‌. به‌رهه‌مێكی ناجێگیرو هه‌میشه‌ له‌‏حاڵی ئاڵوگۆڕی قه‌ڵه‌مڕه‌وی سیاسه‌ته‌. له‌به‌رئه‌مه‌، مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا له‌وه‌ ناڕۆشنترو نادیاریكراوتره‌ كه‌ وه‌ك مه‌بده‌ئیكی جێگیری سیاسی‏و به‌رنامه‌یی ته‌ماشا بكرێت.

به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی كه‌ پێشتر باسكرا، ئه‌گه‌ر مانای ژێره‌وه‌ی ئه‌م فۆرمۆڵــه‌ به‌ بنه‌ما وه‌ربگرین، به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووس‏دا ده‌كاته‌ ئه‌وه‌ی كه‌ مافـی بڕیاردانی یه‌ك‏لایه‌نه‌ بۆ پێكهێنانی ده‌وڵـه‌تی سه‌ربه‌خۆ بدرێ به‌هه‌ر كۆمه‌ڵــه‌ خه‌ڵــكێك كه‌‏خۆیان، یان لایه‌نێك له‌جیاتی ئه‌وان، ئیدعای ناسنامه‌یه‌كی میللی سه‌ربه‌خۆ بكات. به‌زه‌حـمه‌ت ده‌كرێت ئه‌مه‌ به‌ مه‌بده‌ئێكی ئازادیخوازانه‌ی كۆمۆنیستی دابنرێت.

ڕاستی‏یه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بۆ كۆمۆنیسته‌كان "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" ئاماژه‌ به‌ شتێك ده‌كات كه‌ جیاوازه‌ له‌وه‌ی ووشه‌كان به‌یانی ده‌كه‌ن‏، وه‌ ئێمه‌ وه‌كو كۆمۆنیست ڕێك ته‌نها له‌و مانا نادیاره‌ی ئه‌م فۆرمۆڵه‌دایه‌ كه‌ به‌ڕاستی سوودمه‌ندین. به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافـی ده‌سته‌به‌ندی‏یه‌ میللی‏و قه‌ومی‏یه‌كان له‌وه‌ی هه‌ریه‌كه‌ وڵاتی خۆی دروست بكات، له‌ڕوانگه‌ی منه‌وه‌ مه‌بده‌ئێكی پره‌نسیپیی كۆمۆنیسته‌كان نی‏یه‌، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر لێكدانه‌وه‌ مینیمالیستی‏و به‌بڕوای من دروسته‌كه‌ی لینین‏یش له‌مه‌ڕ ئه‌و ئه‌ركانه‌ی له‌ ئه‌نجامی ئه‌م به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینه‌دا ئه‌كه‌وێته‌ سه‌رشانمان قبووڵ بكه‌ین. به‌ڵام نه‌ بۆ لینین‏و نه‌بۆ ئێمه‌ش ڕووی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م فۆرمۆلبه‌ندی‏یه‌‏و ئه‌و ئه‌ركه‌ حقوقی‏یانه‌ی لێ‏ی ده‌كه‌وێته‌وه‌ ئه‌سڵی مه‌سه‌له‌كه‌ نی‏یه‌. شیعاری مافـی دیاری‏كردنی چاره‌نووس فۆرمۆلێكه‌ بۆ وه‌ستانه‌وه‌ی كۆمۆنیسته‌كان له‌به‌رامبه‌ر ڕاستی‏یه‌كی تاڵــی مێژوویی‏و زه‌مانه‌ت‏ كردنی كه‌‏م ده‌ردیسه‌ریترین ڕێگا بۆ وه‌لانانی له‌‏ڕێڕه‌وی خه‌بات له‌پێناو ڕزگاری‏و ئازادی ئینسانه‌كاندا. ئه‌م ڕاستی‏یه‌ تاڵه‌، سته‌می میللی‏یه‌ كه‌ فۆرمۆڵی مافـی دیاریكردنی چاره‌نووس ته‌نانه‌ت ئاماژه‌یه‌كیشی پێ‏ناكات. ده‌وری ئه‌م فۆرمۆڵه‌ بۆ لینین‏و به‌لشه‌فیزم‏و بۆ ئێمه‌ بریتییه‌ له‌ ڕێ‏خۆشكردن بۆ خه‌بات له‌‏پێناوی یه‌كێتی چینایه‌تی له‌به‌رامبه‌ر ته‌فره‌قه‌ی میللی‏، خه‌بات له‌‏دژی سته‌م‏و هه‌ڵاواردنی میللی‏، وه‌ ڕێ‏گرتن له‌‏ بڵاوبوونه‌وه‌ی ژه‌هراوی نه‌ته‌وه‌په‌رستی له‌نێو ڕیزه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی چینی كرێكاردا. ئه‌مڕۆ، له‌‏ڕۆژگارێكدا كه‌ ئه‌م ته‌فره‌قه‌یه‌ حوكم ده‌كات‏و هه‌وڵی ئێمه‌ له‌پێناوی یه‌كێتی كرێكاراندا هه‌ولێكی دژه‌ ڕه‌وه‌نده‌، له‌‏ڕۆژگارێكدا كه‌ میلله‌ت په‌رستی‏و میلله‌ت داتاشین له‌‏وپه‌ڕی دنیا‏و له‌‏پێش هه‌‏مووشیانه‌وه‌ له‌ناوجه‌رگه‌ی ئه‌وروپادا ملیۆنه‌ها ئینسان خه‌ڵتانی خوێن‏و بێخانه‌و لانه‌ ده‌كات، له‌ڕۆژگارێكدا كه‌ جیهانی بوونی به‌رهه‌مهێنان، ناوه‌ڕۆك ‏پووچی‏ی ئینتمای میللی‏و په‌یوه‌ندی لێك دانه‌بڕاوی "چاره‌نووس"ی خه‌ڵكی هه‌موو دنیای هێناوه‌ته‌ به‌رچاوی ئه‌وان، مه‌رجی خه‌باتی ڕاسته‌قینه‌ له‌دژی سته‌می میللی‏و ته‌فره‌قه‌ی میللی، گرتنه‌ده‌ستی شیعارێكه‌ كه‌‏خودی میتۆدۆلۆجیای میلله‌ت‏و "چاره‌نووس"ه‌ میللی‏یه‌ جیاوازه‌كان به‌هێز نه‌كات. ئه‌گه‌ر فۆرمۆڵی مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووس خۆیاندا ڕۆژگارێك به‌كاربردنێكی ئاوا كارسازی بۆ بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی هه‌بووه‌، ئه‌وا ئه‌مڕۆ، له‌ده‌وره‌یه‌كی تری ژیانی مه‌قوله‌ی میلله‌تدا، ئه‌م فۆرمۆڵه‌ جگه‌له‌ هه‌گبه‌یه‌ك له‌ناكۆكی‏و ناڕۆشنی‏و ته‌خشان‏و په‌خشان كردنی خۆشباروه‌ڕی شتێكی تر نی‏یه‌.

میلله‌ت‏و ناسیۆنالیزم‏و
به‌رنامه‌ی كۆمۆنیزمی كرێكاری

به‌شی دووه‌م:
"لیسته‌ی ستالین"


به‌شی یه‌كه‌می ئه‌م نووسینه‌مان به‌ چاوخشاندنه‌وه‌یه‌كی خێرا به‌سه‌ر فۆرمۆڵه‌ی "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" ده‌ست پێ‏كرد. دیاره‌ مه‌به‌ستمان هه‌للاجیكردنی ئه‌م فۆرمۆڵه‌یه‌ نه‌بوو، به‌ڵكو مه‌به‌ستمان ئه‌وه‌ بوو كه‌ گۆشه‌یه‌ك له‌و ناكۆكی‏و ناڕۆشنی‏یانه‌ بخه‌ینه‌ ڕوو كه‌ سه‌رتاپای باسی میلله‌ت‏و میلله‌ت‏گه‌رایی داگرتووه‌. له‌كۆتایی به‌شی پێشوودا گه‌یشتینه‌ سه‌ر مه‌قوله‌ی "میلله‌ت". به‌ڕای من گرێ سه‌ره‌كی‏یه‌كه‌ له‌م مه‌قوله‌یه‌دایه‌. مه‌قوله‌ی میلله‌ت، نه‌ك ته‌نها له‌بیركردنه‌وه‌ی چه‌پ وه‌یان له‌پێوانه‌ به‌رنامه‌یی‏یه‌ كۆمۆنیستی‏یه‌كانی تائێستای سه‌باره‌ت به‌مه‌سه‌له‌ی میللی‏دا، به‌ڵكو له‌به‌شی هه‌ره‌زۆری ئه‌و شته‌ی كه‌ كۆمه‌ڵگای ئه‌مڕۆ وه‌كو مێژووی خۆی وه‌یان وه‌كو ناسنامه‌‏و وجودی كۆمه‌ڵایه‌تی خۆی سه‌یری ده‌كات، بووه‌ته‌ سه‌رچاوه‌ی سه‌رلێشێواوی‏یه‌كی قووڵ‏و لنگه‌وقوچی‏یه‌كی بنه‌ڕه‌تی‏ی له‌ توێژینه‌وه‌‏و بیركردنه‌وه‌دا.

نیشاندانی ئه‌وه‌ی كه‌ ڕێبازه‌ باڵاده‌سته‌كانی زانسته‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‏یه‌كان‏و تیۆری‏ سیاسی‏و، هه‌ندێ جار ته‌نانه‌ت زانسته‌ ماتماتیك‏و سروشتی‏یه‌كانیش له‌كۆتایی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا تا چ ڕاده‌یه‌ك تێكه‌لأ به‌ خورافه‌و ئه‌فسانه‌ن، كارێكی زۆر دژوار نی‏یه‌. ئه‌وه‌ی كه‌ مرۆڤی كۆتایی سه‌ده‌ی بیسته‌م، به‌تایبه‌ت له‌زمانی ئه‌ندێشمه‌نده‌ ڕه‌سمی‏یه‌كانی‏یه‌وه‌، سه‌رهه‌ڵدانی خۆی، فه‌لسه‌فه‌ی ژیانی خۆی، هۆی كرده‌ فه‌ردی‏و جـمعی‏یه‌كانی خۆی، سه‌رچاوه‌ی به‌خته‌وه‌ری‏و به‌دبه‌ختی، یاخود خۆشگوزه‌رانی‏و بێ‏به‌شی‏یه‌كانی خۆی‏و …تاد، چۆن‏و به‌ چ مه‌قولاتێك لێك ده‌داته‌وه‌، بێ‏گومان ده‌بێته‌ مایه‌ی گاڵته‌جاڕیی نه‌وه‌كانی داهاتوو. هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌ندێك له‌م خورافاتانه‌ ته‌مه‌نیان به‌سه‌ر چووه‌. ئه‌مڕۆ، بۆنموونه‌، سه‌ره‌ڕای شه‌پۆلی پاشه‌وپاش گه‌ڕانه‌وه‌ی دژایه‌تی كردنی عیلمانیه‌ت‏و ڕه‌ونه‌ق په‌یداكردنه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ‏ی بنه‌‏و بارگه‌ی دین، هێشتا گێڕانه‌وه‌ی "خوا"، لانی كه‌م خوای دینیی‏، بۆ زانكۆ‏كان‏و توێژینه‌وه‌ زانستی‏یه‌كان، عه‌مه‌لی نی‏یه‌. به‌ڵام ڕێچكه‌ی ڕه‌سمی‏ی لێكدانه‌وه‌ زانستی‏یه‌كانی دنیای هاوچه‌رخ، به‌تایبه‌تی له‌هه‌ندێ ڕشته‌ی وه‌ك تیۆری سیاسی، ئابووری، كۆمه‌ڵناسی‏و ده‌روون‏ناسی‏دا پشتی به‌كۆمه‌ڵێك مه‌قوله‌‏و بدیهییات به‌ستووه‌ كه‌ به‌هه‌مان ڕاده‌ خورافـی‏و ناحه‌قیقین. مه‌قوله‌ی میلله‌ت یه‌كێكه‌ له‌ گرنگترینیان.


میلله‌ت چی‏یه‌؟

ئه‌مه‌ خاڵی ده‌ست‏پێ‏كردنی گه‌لێك له‌‏توێژینه‌وه‌كانه‌ له‌سه‌ر میلله‌ت‏و میلله‌تگه‌رایی. له‌سه‌ره‌تاوه‌ وا دێته‌ به‌رچاو كه‌ گرفتی سه‌ره‌كی، دژواری‏ی به‌ده‌سته‌وه‌دانی پێناسه‌یه‌كی زانستی‏یه‌، وه‌یان پێناسه‌یه‌ك كه‌ هه‌موو لایه‌ك له‌سه‌ری كۆك بن. ئه‌وه‌ ڕاسته‌ كه‌ به‌ده‌سته‌وه‌دانی پێناسه‌یه‌كی پوخته‌‏و پاراو له‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت، له‌سه‌ر بناغه‌ی كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی ماددی‏و مه‌لموس ( وه‌ك زمانی هاوبه‌ش، نیشتمانی هاوبه‌ش، خوو نه‌رێتی هاوبه‌ش‏و …تاد) كه‌ به‌پشت به‌ستن پێی میلله‌ته‌ ڕه‌سه‌نه‌كانی جیهان له‌ میلله‌ته‌ ساخته‌كان جیا بكرێنه‌وه‌، كامه‌ی میلله‌ت بێت تیایدا بگونجێت‏و ئه‌وه‌ی میلله‌ت نه‌بێت نه‌گونجێت، تا ئه‌مڕۆ له‌توانای زانا‏و سیاسه‌تمه‌داره‌كاندا نه‌بووه‌. ستالین، ته‌نانه‌ت به‌ دان پێیانانی نه‌یاره‌ سیاسی‏و مه‌كته‌بی‏یه‌كانیشی، له‌ڕیزی ئه‌و كه‌سانه‌یه‌ كه‌ لیستێكی تاڕاده‌یه‌ك هه‌مه‌گیریان له‌و تایبه‌تمه‌ندی‏یانه‌ كۆكردۆته‌وه‌ كه‌ میلله‌تان لێك جیا ده‌كاته‌وه‌. به‌ڵام، هه‌روه‌ك دواتر ئه‌یبینین، ئه‌و لیستانه‌ی كه‌ تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی میلله‌تانیان ده‌ست‏نیشان كردووه‌، ته‌نانه‌ت له‌ لیسته‌ هه‌مه‌گیر‏و ستالینی‏و میكانیكی‏یه‌كه‌شیدا، نه‌یانتوانیوه‌ هه‌ر ئه‌م میلله‌تانه‌ی كه‌ به‌واقعی له‌جیهاندا هه‌ن به‌دروستی ده‌سته‌‏به‌ندی بكه‌ن‏و له‌ زۆربه‌ی ئه‌م لیستانه‌دا ئیستسناكان زۆرترن له‌وانه‌ی كه‌ قاعیده‌كه‌ ده‌یانگرێته‌وه‌.

به‌ڵام به‌بڕوای من گرفته‌كه‌ له‌ دژواریی پێناسه‌كردنی میلله‌ت‏دا نی‏یه‌. له‌باره‌ی دوو به‌شه‌كه‌ی تری فۆرمۆڵه‌ی "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" ڕه‌نگه‌ بكرێ به‌ پێناسه‌یه‌كی دروست یان به‌هه‌رحاڵ به‌ڕێك‏كه‌وتن له‌سه‌ر پێناسه‌یه‌كی دیاریكراو، گرێ‏یه‌ك له‌مه‌سه‌له‌كه‌ بكرێته‌وه‌. بۆ نموونه‌ ده‌كرێ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێك بكه‌وین كه‌ دیاریكردنی چاره‌نووس له‌فۆرمۆڵبه‌ندی‏یه‌كه‌ی ئێمه‌دا به‌مانای پێكهێنانی ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆیه‌‏و "به‌ڕه‌سمی ناسینی" ئه‌م مافه‌ هه‌ر ئه‌و مانا سلبی‏و لانی كه‌مه‌ی هه‌یه‌ كه‌ لینین مه‌به‌ستی بوو. به‌ڵام له‌باره‌ی مه‌قوله‌ی میلله‌ته‌وه‌ به‌بڕوای من ئه‌سڵی مه‌سه‌له‌كه‌ هه‌رگیز لێره‌‏دا نی‏یه‌، به‌ڵكو هه‌نگاوێك له‌پێشتره‌. گرفته‌كه‌ لێره‌دایه‌ كه‌ ناكرێ پێناسه‌‏و لیستێك له‌ تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی "میلله‌ت" به‌ده‌سته‌وه‌ بدرێت (هه‌روه‌ك ناتوانرێ له‌باره‌ی "خوا" یان "سیمرغ" ه‌وه‌ ئه‌مه‌ بكرێت) به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌ له‌پێشدا خودی بوونی ئه‌و سه‌لمێنرابێت یان وه‌كو به‌ڵگه‌نه‌ویستێك سه‌یر كرابێت. شتێك ده‌توانرێت به‌پێ‏ی تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی پێناسه‌ بكرێت، كه‌خۆی به‌رله‌ پێناسه‌كه‌ی ئێمه‌‏و سه‌ربه‌خۆ له‌پێناسه‌كه‌ی ئێمه‌ وجودی هه‌بێت. ئه‌گه‌ر ئه‌و دیارده‌یه‌ یان ئه‌و شته‌، سه‌ربه‌خۆ له‌پێناسه‌كه‌ی ئێمه‌ وجودی نه‌بێت، ئه‌وكاته‌ هه‌وڵی ئێمه‌ بۆ پێناسه‌كردنی خه‌سڵه‌ت‏و تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی، له‌ڕاستیدا هه‌وڵێكه‌ بۆ خوڵقاندنی. پێناسه‌كردنی تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی خوا، هه‌وڵێكی زانستی نی‏یه‌، به‌ڵكو كارێكی دینی‏یه‌، وه‌ به‌م پێ‏یه‌ سیاسی‏یه‌، بۆ خوڵقاندنی خوڵقێنه‌ریكی باڵاده‌ست‏و به‌توانا له‌ زه‌ین‏و ژیانی خه‌ڵكیدا. ژماردنی خه‌سڵه‌ته‌كانی دێو‏و درنج‏و بوونه‌وه‌ره‌ ئه‌فسانه‌یییه‌كان، هه‌وڵێكه‌ بۆ دروست‏كردنی وێنه‌ی ئه‌مانه‌ له‌ مێشكی گوێگردا‏و له‌م ڕێگایه‌وه‌ كاریگه‌ری دانان له‌سه‌ر ژیان‏و كرده‌وه‌ی ئه‌وان. پێناسه‌كردنی میلله‌ت‏و تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی میلله‌تیش، هه‌وڵێكی زانستی نی‏یه‌ بۆ ناسین‏و وه‌سف‏كردنی بابه‌تی‏یانه‌ی بوونه‌وه‌رێكی خارجی‏و مه‌لموس، به‌ڵكو ده‌خاله‌تێكی چالاك‏و زاتی‏یه‌ له‌پرۆسه‌ی دروست‏بوونی میلله‌ت‏و میلله‌تاندا. ئه‌مه‌ كارێكی سیاسی‏یه‌. هه‌وڵه‌ زانستی‏و ئه‌كادیمی‏یه‌كان بۆ دیاریكردنی تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی میلله‌ت، به‌شێك‏و ساتێكه‌ له‌ بزووتنه‌وه‌یه‌كی فراوانتری سیاسی بۆ خوڵقاندن وه‌یان هێشتنه‌وه‌و ده‌مه‌زه‌ردكردنه‌وه‌ی میلله‌تان. جیاوازی ئه‌م دووانه‌ له‌وه‌دایه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر دین سه‌ره‌نجام ناتوانێ خودایه‌ك له‌ده‌ره‌وه‌ی مێشك‏و بیروباوه‌ڕی خه‌ڵكیدا بخولقێنێ، ئه‌وا میلله‌ت‏سازیی، واته‌ "پێناسه‌"كردنی "میلله‌ت" به‌مانا سیاسی‏و پراكتیكی‏یه‌كه‌ی ئه‌م ووشه‌یه‌، له‌زۆر حاڵه‌تدا به‌واقعی ده‌بێته‌ هۆی پێكهێنانی ده‌سته‌به‌ندییه‌ ماددییه‌ میللی‏یه‌كان له‌نێوان خه‌ڵكی‏دا.

تێگه‌یشتنی زاڵ به‌سه‌ر زه‌ینی گشتیی‏، به‌سه‌ر بیركردنه‌وه‌ی ئه‌كادیمی‏، به‌سه‌ر چه‌پی ناسراو به‌كۆمۆنیست‏و ته‌نانه‌ت به‌سه‌ر به‌شی هه‌ره‌ زۆری بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی كرێكاری‏ی تائێستادا، ئه‌م لنگه‌وقوچی‏یه‌ی له‌خۆیدا حه‌شارداوه‌. ته‌نانه‌ت له‌ده‌روونی چه‌پ‏و بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی تائێستادا، ئینتماو ناسنامه‌ی میللی كه‌سه‌كان، هه‌روه‌كو جنسی ئه‌وان، به‌ تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كی بابه‌تی‏و دراوو گومان هه‌ڵنه‌گر ده‌ژمێردرێت (ئه‌وه‌ی كه‌ جنس‏و جیاوازی جنسیی بووه‌ته‌ كۆڵه‌كه‌یه‌كی ناسنامه‌‏و خۆناسیی كۆمه‌ڵایه‌تی كه‌سه‌كان، ئه‌مه‌ش خۆی به‌رهه‌رمێكی مێژوویی كۆمه‌ڵگا چینایه‌تی‏یه‌كانی تائێستایه‌‏و جێگای ڕه‌خنه‌یه‌و لێره‌دا ناچمه‌ سه‌ری).

لێره‌دا من ته‌نانه‌ت مه‌به‌ستم له‌و مه‌یله‌ جۆراوجۆرانه‌ نی‏یه‌ له‌ مێژووی كۆمۆنیزمدا كه‌ چه‌ند جۆرێكی تایبه‌تیان له‌ ناسیۆنالیزم‏و نه‌ژادی قه‌ومی‏و نیشتمانپه‌روه‌ری ته‌قدیس كردووه‌‏و له‌ كۆمۆنیزمه‌كه‌ی خۆیان باركردووه‌. كۆمۆنیزمی ڕوسی‏و چینی‏و جیهان سێ‏یه‌می، كۆمۆنیزمی دژی مۆنۆپۆڵی‏و دژی ئه‌مپریالیستی‏و دژی یانكی‏و كۆمۆنیزمی سوسیال دیموكراتیك- سه‌ندیكایی‏و چه‌پی نوێ‏ی غه‌ربیی كه‌له‌سه‌ر وێرانه‌ی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر سه‌وز بوون، هه‌موویان زیاتر له‌وه‌ی كه‌ ڕه‌نگ‏وبۆی ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمیان پێوه‌ بێت، داتاشراوی ناسیۆنالیزم‏و ناسیۆنال ڕیفۆرمیزم بوون.

له‌ ئێراندا، گشت چه‌پی ته‌قلیدی، له‌ حزبی توده‌ی پێرێ‏وه‌، تا فیدایی‏و راه‌كاگرو هێلی سێ‏ی دوێنێ‏و چه‌په‌ تازه‌ دیموكراته‌ "پاش- جه‌نگی ساردی"یه‌كان، هه‌موویان له‌سه‌ر زه‌مینه‌یه‌كی به‌هێزی ناسیۆنالیستی‏و نیشتمان په‌روه‌رانه‌ سه‌وز بوون. كه‌ نه‌ته‌نها قبووڵ كردنی مه‌قوله‌ی میلله‌ت وه‌كو واقعیه‌تێكی بابه‌تیی ده‌ره‌كی به‌ڵكو تقدیس كردنی‏و بیناكردنی هه‌موو وجودی سیاسی خۆی له‌سه‌ری، له‌ تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌ سه‌ره‌كی‏یه‌كانێتی. میلله‌ت، بۆ ئه‌م ڕه‌وتانه‌، چوارچێوه‌یه‌كی گشتی‏یه‌ كه‌ خه‌ڵكی وڵاتێك پێش هه‌ر دابه‌شبوونێكی تر، به‌وێنه‌ی چینه‌كان‏و…تاد، تیایدا كۆده‌بنه‌وه‌. كرێكار‏و بۆرژوا‏و ژن‏و پیاو‏و ڕه‌ش‏و سپی، هه‌ژار‏و ده‌وڵه‌مه‌ند‏و پیر‏و لاو، به‌قسه‌ی ئه‌وان ته‌قسیماتی ناوخۆیی یه‌ك میلله‌تێكن‏و به‌شه‌ جیاجیاكانی ئه‌و پێك ده‌هێنن. عیباره‌تی قێزه‌ونی "كرێكارانی وڵاته‌كه‌مان" كه‌ ڕازێنه‌ره‌وه‌ی ته‌قریبه‌ن هه‌موو وتاره‌ "كرێكاری"‏یه‌كانی گروپه‌كانی سه‌ربه‌م ته‌قلیده‌ سیاسی‏یه‌یه‌، یان پێ‏داگرتنی ناسیۆنالیستییانه‌ بۆ ناوبردنی ئه‌و كرێكاره‌ی كه‌ له‌ تاران له‌دایك بووه‌‏و هه‌شت ساڵ پێشینه‌ی كاری له‌ كۆمپانیای مارسیدس بێنز هه‌یه‌ له‌ خودی ئه‌ڵمانیا، به‌ "كرێكاری دوور خراوه‌ی ئێرانی"، هه‌موویان نیشانه‌ی له‌پێشتر بوونی تحلیلیو عاتیفی‏ مه‌قوله‌ی میلله‌تن له‌‏باقی دابه‌شبوونه‌ واقعی‏و دراوه‌كانی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵك.

سه‌یر له‌وه‌دایه‌ كه‌ بۆ زۆربه‌یان ئاستی دووه‌می لێكدانه‌وه‌، له‌دوای میلله‌ت، هێشتا چینه‌كان نی‏یه‌. به‌ڵكو "گه‌لان"ه‌. گه‌ل له‌م تێڕوانینه‌دا میلله‌تێكه‌ بێ‏ده‌وڵه‌ت، بێ‏هێز‏و زۆرجار سته‌م لێكراو، له‌ناو میلله‌تێكی تردا. بۆ چه‌پی ئێران مه‌قوله‌ی "گه‌لان" سه‌ره‌نجام هاوتایه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ست كردن به‌‏به‌زه‌یی‏و میهره‌بانی‏و چاوپۆشی لێكردنێكی تایبه‌تیش. فه‌رهه‌نگ‏و نه‌رێتی گه‌لان، ئه‌و نه‌رێتانه‌ی كه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ خه‌ڵكی خودی ئه‌و گه‌لانه‌ ده‌یانه‌وێ هه‌رچۆنێك بێت له‌ده‌ستی هه‌ڵبێن، ده‌بێته‌ به‌شێك له‌ فه‌رهه‌نگی شۆڕشگێڕانه‌ی چه‌پی سه‌رتاسه‌ری. ئه‌گه‌ر وڵاتێك به‌حوكمی پرۆسه‌ی مێژوویی "فره‌ میلله‌ت"‏و چه‌ند گه‌لیی ڕه‌خسا بێت، ئه‌و كاته‌ كرێكارانی دانیشتووی ئه‌و وڵاته‌ بۆ به‌ده‌ستهێنانی لانی كه‌می هۆشیاری چینایه‌تی ده‌بێ به‌سه‌ر دوو ناسنامه‌ی میللی‏دا باز بده‌ن. مه‌قولاتی وه‌ك "كرێكارانی كورد"، "كرێكارانی بلوج"، "كرێكارانی ئازه‌ری" چه‌ند نموونه‌یه‌كی ترن له‌ مه‌قولاتی ناسۆنالیستی باو له‌ ئه‌ده‌بیاتی چه‌پی ته‌قلیدیی ئێراندا.

به‌هه‌رحاڵ هه‌روه‌ك ئاماژه‌م بۆ كرد ئه‌مانه‌ جێگای چه‌ق به‌ستنی سه‌رنجی ئێمه‌ نین له‌م باسه‌دا. گرفتی ئه‌م ڕه‌وتانه‌ ته‌حلیلی‏- تیۆریك نی‏یه‌. مه‌عریفی یان تیۆری نی‏یه‌. به‌ڵكو ناسۆنالیزم‏و میلله‌ت په‌رستیی ئاگایانه‌ی ئه‌وانه‌.

كێشه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ ته‌قلیدی كۆمۆنیزمی ئه‌نته‌رناسیۆنالیستی‏شدا تێگه‌یشتنی باو له‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت‏و ناسیۆنالیزم به‌ئه‌ندازه‌ی پێویست ڕه‌خنه‌گرانه‌ نی‏یه‌‏و به‌تایبه‌تی په‌یوه‌ندی نێوان میلله‌ت‏و ناسیۆنالیزم لنگه‌وقوچ نیشان ده‌درێت. له‌م تێڕوانینه‌دا میلله‌ت دیارده‌یه‌كی دراو، به‌ڵگه‌نه‌ویست‏و مه‌لموسه‌، وه‌ ناسیۆنالیزم به‌رهه‌می فكری‏و سیاسی چه‌وت‏و بۆگه‌نی میلله‌تێكه‌. ناسیۆنالیزم خۆوشیاری‏یه‌كی چه‌وته‌، كه‌ چینه‌ باڵاده‌سته‌كان تێده‌كۆشن به‌سه‌ر ئه‌فراده‌كانی میلله‌تێكدا زاڵـــی بكه‌ن. ڕواڵه‌تی مه‌سه‌له‌كه‌ بۆ به‌شی هه‌ره‌زۆری كۆمۆنیزمی ئه‌نته‌رناسیۆنالیستی، خه‌بات بووه‌ له‌دژی ناسیۆنالیزم‏و پێشگرتن به‌ په‌ره‌سه‌ندنی نفوزی له‌نێو میلله‌تێكدا. خودی میلله‌ت، وه‌كو مه‌قوله‌یه‌ك، وه‌كو دیارده‌یه‌ك، له‌شوێنی خۆیدا ماوه‌ته‌وه‌‏و نه‌ جێگای پرسیاره‌و نه‌ ڕه‌خنه‌. میلله‌ت وه‌كو بوونه‌وه‌رێك چاوی لێ‏ده‌كرێت كه‌ بارێكی سیاسی‏و چینایه‌تی تایبه‌تی نی‏یه‌. كۆمه‌ڵێك له‌ ئینسانه‌كانن كه‌ هاوبه‌شی‏یان له‌ كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی دیاریكراودا ده‌یانكاته‌ میلله‌تێك. كۆمه‌ڵێك له‌ ئینسانه‌كان كه‌ هه‌ر به‌م ئیعتباره‌، وه‌كو میلله‌تێك، ده‌توانن ده‌ورێكی سه‌ربه‌خۆ‏و تایبه‌ت به‌خۆیان بگێڕن له‌‏مێژووی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیدا. ده‌توانن خاوه‌نی ماف، خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت، خاوه‌نی سه‌ربه‌خۆیی‏و خاوه‌نی چاره‌نووسی تایبه‌تی خۆیان بن.

له‌ واقعدا په‌یوه‌ندی‏یه‌كه‌ به‌پێچه‌وانه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ میلله‌ته‌ كه‌ به‌رهه‌م‏و ده‌ستكردی مێژوویی ناسیۆنالیزمه‌. ناسیۆنالیزم به‌رله‌ میلله‌ت وجودی هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه‌ قبووڵ بكه‌ین، ئه‌وكاته‌ یه‌كسه‌ر ئه‌وه‌ ڕۆشن ده‌بێته‌وه‌ كه‌ خه‌باتی كۆمۆنیزم له‌دژی ناسیۆنالیزم، سه‌ره‌نجام خه‌باتێك نی‏یه‌ له‌سه‌ر پالأ پێوه‌نانی میلله‌تان بۆ ئه‌م یان ئه‌و خۆوشیاری‏و كاری سیاسی‏و كۆمه‌ڵایه‌تی، به‌ڵكو خه‌باته‌ له‌سه‌ر خودی ئینتما یان عدم ئینتمای میللی ئینسانه‌كان. له‌سه‌ر ڕه‌تكردنه‌وه‌و قبووڵ نه‌كردنی ناسنامه‌ی میللی‏. سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر ناسیۆنالیزمدا، به‌بێ ته‌حقیق كردنی گوزارێك له‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت‏و ناسنامه‌ی میللی، ئیمكانی نی‏یه‌. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ ڕۆشن ده‌بێته‌وه‌ كه‌‏چۆن فۆرمۆڵی به‌رنامه‌یی "مافـی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" به‌ شه‌خسیه‌ت پێ‏دان‏و ماددیه‌ت پێ‏دان به‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت، وه‌كو بوونه‌وه‌رێك كه‌ پێشوه‌خت كۆمه‌ڵێك مافـی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌، به‌كرده‌وه‌ له‌جیاتی ئه‌وه‌ی هه‌ڵوێستێكی تاكتیكی بێت بۆ پاشه‌كشه‌‏پێ‏ كردن‏و پووچه‌ڵ ‏كردنه‌وه‌ی ناسیۆنالیزم، ده‌بێته‌ به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینێكی ستراتیجی‏یانه‌ی ناسنامه‌ی میللی‏و به‌م‏جۆره‌ زه‌ربه‌ ده‌دات له‌ مه‌سه‌له‌ واقعی‏یه‌كه‌ی خۆی.

ئه‌مانه‌ ئه‌و بابه‌تانه‌یه‌ كه‌‏ده‌بێ زیاتر لێیان وورد ببینه‌وه‌. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ده‌بێ چه‌ند هه‌نگاوێك بگه‌ڕێینه‌ دواوه‌و له‌ چاوگێڕانێك به‌سه‌ر ئه‌و تایبه‌تمه‌ندی‏و پێكنه‌رانه‌وه‌ ده‌ست‏پێ‏بكه‌ین كه‌ پێناسه‌ی میلله‌ت پێك ده‌هێنن.


"لیسته‌ی ستالین":

ستالین تاقه‌ كه‌سێك نی‏یه‌ كه‌ پێناسه‌یه‌كی له‌ میلله‌ت‏و لیسته‌یه‌كی له‌ تایبه‌تمه‌ندی‏یه‌كانی میلله‌ت به‌ده‌سته‌وه‌ دابێت. به‌ڵام ده‌ست‏پێ‏كردن له‌ ستالینه‌وه‌ له‌و ڕووه‌وه‌ به‌كه‌ڵكه‌ كه‌ یه‌كه‌م، بناغه‌ی فۆرمۆڵبه‌ندی‏یه‌كه‌ی ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌كه‌ كه‌چه‌پ له‌گه‌ڵیدا ئاشنایه‌‏و بمانه‌وێ‏و نه‌مانه‌وێ كاریگه‌ری له‌سه‌ری هه‌یه‌‏، دووه‌م، لیسته‌ی ستالین لیسته‌یه‌كی تێكه‌ڵه‌ی كه‌م تازۆر هه‌مه‌گیره‌ كه‌ سه‌ره‌كی‏ترین ئه‌و تایبه‌تمه‌ندی‏یانه‌ی له‌خۆیدا كۆكردۆته‌وه‌ كه‌ پێشینانی ئه‌و بۆ میلله‌ت‏یان ژماردووه‌. ستالین تا ئه‌و پله‌یه‌ له‌ تێكه‌ڵیی به‌رهره‌مه‌ند بووه‌ كه‌بتوانێ كۆمه‌ڵێك فاكته‌ر له‌ژێر چه‌تری یه‌ك فۆرمۆلأو یه‌ك تیئۆری سه‌باره‌ت به‌میلله‌ت كۆبكاته‌وه‌ كه‌ هه‌ندێكیان ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ یه‌كتر ناكۆكن.

میلله‌ت چی‏یه‌؟ به‌ بۆچوونی ستالین به‌ خه‌ڵكێك ده‌وترێت میلله‌ت كه‌ "له‌ ڕه‌وتێكی گه‌شه‌ی مێژوویدا‏و به‌شێوه‌یه‌كی پایه‌دار، زمانێكی هاوبه‌ش، نیشتمانێكی هاوبه‌ش، ژیانێكی ئابووری هاوبه‌ش، وه‌ سیماو قاڵبێكی ده‌روونیی هاوبه‌شیان گرتۆته‌ خۆ كه‌ له‌ فه‌رهه‌نگێكی هاوبه‌شدا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه‌". هه‌ڵبه‌ته‌ ستالین ئه‌وه‌ش وه‌بیردێنێته‌وه‌ كه‌ میلله‌ت وه‌كو به‌رهه‌مێكی مێژوو، ئه‌به‌دیو ئه‌زه‌لی نییه‌، ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا دێو سه‌ره‌تاو كۆتایییه‌كی هه‌یه‌. له‌ ڕوانگه‌ی ستالینه‌وه‌، هیچ یه‌كێك له‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌ به‌ته‌نهایی كافی نییه‌ بۆ ناودێر كردنی ئه‌م یان ئه‌و كۆمه‌ڵ له‌ خه‌ڵكی به‌ میلله‌ت. به‌ڵام نه‌بوونی ته‌نها یه‌كێكیان كافییه‌ بۆئه‌وه‌ی ناوی میلله‌تیان لێ‏وه‌ربگیرێته‌وه‌. به‌م مانۆڕه‌ تحلیلییه‌، ستالین، به‌شێوه‌یه‌كی ناسه‌ركه‌وتووانه‌، هه‌ولأ ئه‌دات یه‌خه‌ی خۆی له‌م گرفته‌ ده‌رباز بكات كه‌ به‌پێی هه‌ر ته‌نها دانه‌یه‌ك له‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌، پێكهاته‌ی میللی جیهان‏و لیستی میلله‌تانی واقعی، چ ئه‌و كاته‌و چ ئه‌مڕۆ، شتێكی تری غه‌یری ئه‌و پێكهاته‌ كۆنكرێت‏و ئه‌مپریكییه‌ ده‌رئه‌چوو كه‌ به‌عه‌مه‌لی هه‌یه‌. ستالین خۆی ئه‌و نموونانه‌ ده‌زانێ كه‌ به‌ته‌نها وه‌رگرتنی هه‌ریه‌كێك له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ڕه‌ت ده‌كه‌نه‌وه‌و جاروبار ناویشیان ده‌بات. به‌ڵام به‌ستنه‌وه‌ی شایسته‌یی میللی به‌ به‌هره‌مه‌ند بوون له‌ تێكڕای ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌، نه‌ته‌نها كه‌موكوڕی هه‌رتاكه‌ پێكنه‌رێك پڕناكاته‌وه‌، به‌ڵكو نه‌هاتنه‌وه‌ی پێناسه‌ی میلله‌ت له‌گه‌لأ واقعییه‌تی كۆنكریتدا هه‌رچی زه‌قتر ده‌كاته‌وه‌.

فاكته‌ری زمان، میلله‌ت بوونی خه‌ڵكی وڵاته‌ "پایه‌دارو له‌مێژوودا شكلأ گرتوو"ه‌ چه‌ند زمانییه‌كانی وه‌ك سویسرا، به‌لجیكا، وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكای ئه‌مڕۆ، كه‌نه‌دا، فه‌ره‌نسا، ئسپانیا، بریتانیاو، به‌شی زۆری وڵاتانی قاڕه‌ی ئه‌فریقیاو ئاسیا ده‌باته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌. جێگای سه‌رنجه‌ كه‌ بۆ نموونه‌ له‌سه‌رده‌می یه‌كێتیی ئیتالیاو دروست بوونی میلله‌تی یه‌كپارچه‌ی ئیتالیادا، ته‌نها دوو و نیو له‌سه‌دی خه‌ڵكیی به‌م زمانه‌ قسه‌یان ده‌كرد كه‌ ئه‌مڕۆ پێی ده‌ڵێن ئیتالی. له‌لایه‌كی تره‌وه‌ نه‌ته‌نها میلله‌تی چه‌ند زمانیی، به‌ڵكو زمانی چه‌ند میلله‌تییش له‌دنیادا زۆره‌. چاوگێڕانێكی خێرا به‌سه‌ر نه‌خشه‌ی جیهاندا نیشانی ده‌دات كه‌ مه‌ودای به‌كارهێنانی زمانی ئینگلیزیو فه‌ره‌نسیو ئسپانی وه‌كو زمانی یه‌كه‌م‏و "زمانی ماڵه‌وه‌"ی خه‌ڵكی، چه‌نده‌ فراوان‏و جیهانییه‌.

ئه‌م تێبینییانه‌ تازه‌ دوای ئه‌و گریمانه‌یه‌ كه‌ خودی مه‌قوله‌ی زمان بكرێ به‌دیقه‌تێكی زۆره‌وه‌ پێناسه‌ بكرێت، كه‌ له‌ئه‌مری واقدا وانییه‌. بۆ نموونه‌ ده‌كرێ بپرسین ئایا صربه‌كان‏و كرواته‌كان به‌دوو زمانی جیا قسه‌ ده‌كه‌ن؟ هه‌روه‌ها، یه‌كێك له‌و شتانه‌ی كه‌ لایه‌نگرانی پێكهێنانی كوردستانی یه‌كپارچه‌ بۆ سه‌لماندنی میلله‌ت بوونی كورده‌كان پشتی پێ ده‌به‌ستن بوونی زمانی هاوبه‌شه‌، له‌كاتێكدا هه‌ندێك له‌ توێژه‌ره‌وه‌ ڕۆژئاوایییه‌كان به‌پێچه‌وانه‌وه‌، پێك‏نه‌هاتنی تائێستای ده‌وڵه‌تی كوردستان ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ نه‌بوونی زمانێكی كوردیی هاوبه‌ش. ناسیۆنالیستێكی ئه‌ڵمانیی توندڕه‌و كه‌ ئینتمای قه‌ومیو هاوبه‌شیی له‌زماندا ده‌كاته‌ معیاری ناسنامه‌ی میللی خۆی، ده‌بێ حه‌وسه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌ی هه‌بێت كه‌ یه‌هودییه‌ ئه‌شكه‌نازییه‌كان كه‌ به‌زمانی یه‌دیش قسه‌ده‌كه‌ن (كه‌ لقێكه‌ له‌ ئه‌ڵمانیی كۆن) وه‌كو ئه‌ڵمانیی ڕه‌سه‌ن به‌ڕه‌سمی بناسێت.

فاكته‌ری زمان نه‌ كۆمه‌كێكی ئه‌وتۆ به‌ لێكدانه‌وه‌كه‌ی ستالین‏ ده‌كات‏و نه‌ به‌ده‌رك كردنی مه‌سه‌له‌ی میلله‌ت.

مه‌قوله‌ی نیشتمان‏یش، به‌هه‌مان ڕاده‌ ئاڵۆزه‌. نه‌ته‌نها قه‌وم‏و میلله‌ته‌ جیاجیاكان له‌سه‌ر نیشتمانی هاوبه‌ش ژیاون‏و به‌نۆره‌ فه‌رمانڕه‌وایییان كردووه‌و یه‌كترییان به‌ملاو به‌ولادا كۆچ پێكردووه‌، به‌ڵكو به‌زیاد بوونی ژماره‌ی دانیشتووانی دنیاو په‌ره‌سه‌ندنی جموجۆلأو هاتوچۆو كۆچی ئینسانه‌كان له‌ پانتایی جیهاندا، هه‌ر پێناسه‌یه‌كی میللی كه‌له‌سه‌ر بناغه‌ی هاوبه‌شیی له‌نیشتماندا بنیات نرابێ ده‌بێ هه‌موو ساڵێك ئیعاده‌ نه‌زه‌ری تیا بكرێته‌وه‌. درێژیو پانیی گۆی زه‌وی نه‌گۆڕه‌. به‌ڵام ئینسانه‌كان، ئه‌ویش به‌ خێرایی جیاجیا له‌نێو قه‌وم‏و دینه‌ جیاجیاكاندا، هه‌میشه‌ ژماره‌یان زیادی كردووه‌و زیاد ده‌كات. له‌ زۆربه‌ی كێشمه‌كێشه‌ میللییه‌كانی ئه‌مڕۆدا، مشت‏ومڕ له‌سه‌ر نیشتمان‏و ده‌عوای ئه‌رزی، مه‌وزوعێكی سه‌ره‌كییه‌ كه‌ بێنه‌وبرده‌ی له‌سه‌ره‌. فه‌له‌ستین نموونه‌یه‌كی به‌رجه‌سته‌یه‌، به‌ڵام هه‌رگیز ته‌نها نموونه‌ نییه‌. ئه‌و نیشتمانه‌ی كه‌ ناسیۆنالیزمی كورد چاوی لێ‏یه‌تی، هه‌ندێكی هه‌مان پلانی جێمه‌به‌ستی ناسیۆنالیزمی ئه‌رمه‌نییه‌. له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یوگوسلافیاو ئه‌و كێشمه‌كێشه‌ی كه‌له‌سه‌ر میللی كردنی هه‌ر مه‌ترێكی چوارگۆشه‌ له‌ بۆسنی هێزه‌گۆڤین له‌ئارادایه‌، چه‌ند نموونه‌یه‌كی زیندوو و حه‌یوحازری تری به‌ده‌سته‌وه‌ داوه‌. معیاری نیشتمان به‌تایبه‌ت له‌په‌یوه‌ست به‌ نموونه‌ی یه‌هودییه‌كانه‌وه‌ له‌سه‌رده‌می ستالین‏دا، كه‌ نیشتمانێكی هاوبه‌شیان به‌ناوی خۆیانه‌وه‌ نه‌بوو، ناكۆك دێته‌وه‌. به‌ معیاری ستالین یه‌هودییه‌كان له‌به‌رئه‌وه‌ی نیشتمانێكی هاوبه‌شیان نییه‌، میلله‌ت نه‌بوون. بۆ هه‌ندێكی تر له‌ تیئۆریسیۆنه‌كان نموونه‌ی "میلله‌تی یه‌هود" به‌ڵگه‌یه‌كه‌ بۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی معیاری نیشتمان (وه‌ هه‌ڵبه‌ته‌ زمانیش) له‌ پێناسه‌كردنی میلله‌تدا.

لێكدانه‌وه‌ی ستالین بۆ پێودانگی ژیانی ئابووری هاوبه‌ش‏و په‌یوه‌ندیی ئابووریی نێوخۆیی، زۆر ناڕۆشن‏و به‌تایبه‌ت زۆر ناماركسیستییه‌. له‌لایه‌كه‌وه‌ له‌ باسی بزووتنه‌وه‌ میللییه‌كاندا، سه‌رهه‌ڵدانی میلله‌ت به‌ به‌رئه‌نجامێكی سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داری ناوده‌بات‏و له‌لایه‌كی تره‌وه‌ پێودانگی په‌یوه‌ندیی ئابووری ده‌گێڕێته‌وه‌ بۆ ده‌ورانی پێش سه‌رهه‌ڵدانی سه‌رمایه‌داری‏و به‌م پێودانگانانه‌وه‌ له‌دنیای پێش سه‌رمایه‌داریشدا ده‌كه‌وێته‌ ره‌تكردنه‌وه‌و قبوولأ كردنی بڕوانامه‌ی میللی گه‌له‌ جیاجیاكان. بۆ نموونه‌ بۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی میلله‌ت بوونی گورجییه‌كان (سه‌رباری ئه‌وه‌ی كه‌زمان‏و نیشتمانی هاوبه‌شیان هه‌یه‌) به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ دێنێته‌وه‌ كه‌ له‌سه‌رده‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تیدا هاوپشتیو په‌یوه‌ندییه‌كی ئابووری له‌نێو خه‌ڵكی گورجستاندا نه‌بووه‌. ئه‌گه‌ر بكرێت مه‌قوله‌ی بازاڕی ناوخۆ له‌سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داریدا وه‌كو بنچینه‌یه‌ك بۆ ژیانی ئابووری هاوبه‌ش‏و دابڕاو له‌ میلله‌تانی تر پێناسه‌ بكرێت (كه‌خۆی جێگای باسه‌) "ژیانی ئابووری هاوبه‌ش‏"و "په‌یوه‌ندیی ئابووری ناوخۆیی" له‌ سه‌رده‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تی یان له‌نیزامێكدا كه‌ بازنه‌یه‌كی ئاڵوگۆڕی كالایی په‌ره‌سه‌ندوی تێدا نه‌بێ، ئیتر هه‌رگیز قابیلی ده‌رك كردن نییه‌.

تا ئه‌و جێگایه‌ی كه‌ بۆ سه‌رمایه‌داری ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، ئابووری هاوبه‌ش‏و، بازاڕی ناوخۆ، به‌دابڕاوی له‌ مه‌قوله‌ی ده‌وڵه‌تێكی یه‌كپارچه‌ ناكرێ باسیان لـێ بكرێت. ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تێكی به‌م جۆره‌ وجودی هه‌بێت، ئه‌گه‌ر خه‌ڵكانێك به‌واقعی پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی "خۆیان" له‌ په‌یوه‌ندییه‌كی ئابووری كاپیتالیستیدا به‌ده‌ست هێنابێ، ئه‌وكاته‌و هه‌ر به‌م ئیعتباره‌، میلله‌ت بوونی خۆیان یه‌كسه‌ر سه‌لماندووه‌‏و ئیتر گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ هه‌ر پێودانگێكی تر له‌رووی مه‌بده‌ئییه‌وه‌ زه‌روره‌تێكی نامێنێ. به‌م جۆره‌ پێودانگی ئابووری هاوبه‌ش پێودانگێكی زیاده‌و له‌ڕووی تیۆرییه‌وه‌ ڕێلـێونكه‌ره‌ كه‌ به‌كرده‌وه‌ سه‌رتاپای مه‌سه‌له‌ی پێناسه‌كردنی میلله‌ت توڕ هه‌ڵئه‌دات.

وه‌سه‌ره‌نجام دوا فاكته‌ری ستالین، مه‌قوله‌ی كاراكته‌رو تایبه‌تمه‌ندیی ده‌روونیی هاوبه‌ش (فه‌رهه‌نگی هاوبه‌ش)ه‌. ڕه‌نگه‌ ئه‌مه‌ ئاره‌زوومه‌ندانه‌ترین‏و نازانستیترین به‌شی پێناسه‌كه‌ بێت كه‌ هه‌رله‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ تێكڕای مه‌سه‌له‌ی پێناسه‌كردنی بابه‌تییانه‌ی میلله‌ت له‌كه‌دار ده‌كات. ستالین ده‌ڵـێ:

"هه‌ڵبه‌ته‌ تایبه‌تمه‌ندی ده‌روونی یان به‌ ده‌ربڕینێكی تر "كاراكته‌ری میللی" بۆ چاودێری خارجیی ناكرێ پێناسه‌ بكرێت. به‌ڵام تائه‌و جێگایه‌ی كه‌ خۆی له‌ فه‌رهه‌نگێكی هاوبه‌ش‏و تایبه‌تی ئه‌و میلله‌ته‌دا ده‌نوێنێ، مه‌قوله‌یه‌كه‌ كه‌ ده‌كرێ پێناسه‌ بكرێت‏و حاشاهه‌ڵنه‌گره‌".

ئه‌م مه‌قوله‌یه‌ ده‌روازه‌یه‌كه‌ بۆ هاتنه‌ ناوه‌وه‌ی هه‌ڕه‌مه‌كی ترین ده‌سته‌به‌ندییه‌كان. نه‌ژاد، قه‌وم، دین، سه‌رله‌نوێ له‌م ده‌روازه‌یه‌وه‌ دێنه‌ ناو باسه‌كه‌وه‌، چونكه‌ هه‌ریه‌كه‌یان به‌ئاشكرا فاكته‌رێكی له‌قاڵب‏دانی زه‌ین‏و ده‌روونناسیی ئه‌فراده‌كانه‌. ڕازی بوون به‌ وجودی "فه‌رهه‌نگێكی میللی" سه‌روو چینایه‌تی كه‌ زه‌ین‏و مه‌وقعییه‌تی ده‌روونیی ئینسانه‌كانی سه‌ربه‌ میلله‌تێك به‌ته‌واوی له‌وانی تر جیا ده‌كاته‌وه‌، زۆر نا ماركسیستیو، ناواقعیو خه‌یاڵییه‌. ستالین به‌دیاریكراوی باس له‌ جیاوازیی كاراكته‌ری میللی ئه‌مركایییه‌كان له‌گه‌لأ ئینگلیزه‌كان ده‌كات، سه‌رباری زمانی هاوبه‌شیان. به‌قسه‌ی ستالین، دنیای زه‌ینیی كرێكاری ئه‌مریكی له‌ دنیای زه‌ینیی خاوه‌ن كاره‌كانی ئه‌م وڵاته‌وه‌ نزیكتره‌ وه‌ك له‌ كرێكارانی ئیرله‌ندیو ئینگلیزی.

دان نان به‌جۆرێك له‌ معنویاتی هاوبه‌ش له‌نێو تاكه‌كانی یه‌ك میلله‌تدا، هه‌ندێ فۆرمۆڵه‌ی تریشی هه‌بووه‌. "مێژووی هاوبه‌ش"، "هۆشیاریی میللی"، "ناسنامه‌ی میللی"، كۆمه‌ڵه‌ مه‌قولاتێكن كه‌ كه‌م تازۆر ئاماژه‌ بۆ هه‌مان ده‌روون‏ناسی هاوبه‌شی ستالین ده‌كه‌ن. ئه‌وه‌ی له‌ هه‌موو ئه‌م فۆرمۆلانه‌دا ڕوون‏و ئاشكرایه‌، خه‌سڵه‌تی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر پرۆبلماتیكیی خودی ئه‌م مه‌قولانه‌و پێكنه‌ره‌كانیانه‌. هه‌روه‌ك ئه‌رنست ڕه‌نان ده‌ڵـێ شێواندنی مێژووی خۆ (وه‌یان ده‌بێ بووترێ مێژوو دروستكردن بۆ خۆ) خۆی به‌شێكه‌ له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی میلله‌ت بوون. ڕوونكردنه‌وه‌ی میلله‌ت له‌سه‌ر بناغه‌ی معنویاتی هاوبه‌ش‏، مێژووی هاوبه‌ش، یاده‌وه‌ری مێژووییو كاراكته‌ری میللی هاوبه‌ش، لێكدانه‌وه‌ی ئه‌فسانه‌یه‌ به‌ ئه‌فسانه‌. مه‌فاهیمی وه‌ك مێژوو، فه‌رهه‌نگ، ده‌رونناسی‏و شتی له‌م بابه‌ته‌ خۆیان پێویستیان به‌وه‌یه‌ كه‌ له‌پێشدا ماددیه‌ت‏و ڕاست‏و دروستییان بسه‌لمێنرێ.


میلله‌ت‏و مێژوو

گرفتی سه‌ره‌كیتری لێكدانه‌وه‌كه‌ی ستالین‏و لێكدانه‌وه‌كانی تری له‌بابه‌تی ئه‌وه‌ی ستالین بۆ مه‌قوله‌ی میلله‌ت، خه‌سڵه‌ته‌ غه‌یره‌ مێژوویی‏و جامده‌كه‌یانه‌. هه‌ڵبه‌ته‌ ستالین میلله‌ت به‌ مه‌قوله‌یه‌ك داده‌نێ كه‌ "له‌مێژوودا پێكهاتووه‌". جامدیی ئه‌م فۆرمۆڵه‌، سه‌رباری ئاماژه‌كردن بۆ ڕۆڵی مێژوو له‌ بنیاتنانی مه‌قوله‌ی میلله‌تدا، له‌و لێكدانه‌وه‌ "ته‌كامولی"و نیمچه‌ بایۆلۆژیكییه‌دایه‌ كه‌ له‌ میلله‌ت‏و شێوه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی مێژوویی ئه‌و به‌ده‌سته‌وه‌ ده‌درێ. میلله‌ت وه‌كو بوونه‌وه‌رێكی ئاوێته‌ سه‌یر ده‌كرێت (كه‌ خاوه‌نی زمانی هاوبه‌ش، نیشتمانی هاوبه‌ش‏و …) كه‌ مێژوو هه‌نگاو به‌هه‌نگاو به‌شه‌كانی به‌ده‌سته‌وه‌ ده‌دات‏و كه‌ره‌سته‌كانی دروستكردنی فه‌راهه‌م ده‌كات. كاتێك ئه‌م خوڵقاندنه‌ ڕوو ده‌دات، كاتێك مێژوو به‌رهه‌می نیهائی خۆی له‌شێوه‌ی میلله‌تێك حازرو ئاماده‌ ده‌كات، ئیتر میلله‌ت له‌ده‌ره‌وه‌ی مێژوو، وه‌كو ئاپارتمانێك، یان جانه‌وه‌رێك كه‌ له‌مێژوودا پێك هاتووه‌، ژیان‏و بوونی سه‌ربه‌خۆو تایبه‌ت به‌خۆی په‌یدا ده‌كات. میلله‌ته‌كان له‌مێژوودا ده‌خوڵقێن‏و هه‌روا به‌ "خوڵقاوی" ده‌مێننه‌وه‌. به‌جۆرێك كه‌ چاودێری خارجیی ده‌توانێ هه‌ڵیان سه‌نگێنێو تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان بژمێرێ. هه‌روه‌ك چۆن ده‌كرێ مراوییه‌ك، وه‌كو به‌رهه‌مێكی میژووی سروشتی، به‌پێی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی وه‌سف بكرێت.

میلله‌تێك كه‌ به‌م شێوه‌یه‌ ده‌خوڵقێ‏و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی له‌مێژووه‌وه‌ وه‌رده‌گرێ، ئیتر وه‌ك بڵێی پێویستیبه‌ پرۆسه‌ی مێژوویی نامێنێو ده‌كه‌وێته‌ ده‌ره‌وه‌ی سووڕی "گه‌شه‌سه‌ندن". ده‌ركێكی له‌م چه‌شنه‌ به‌ته‌واوی میكانیكیو به‌تایبه‌ت له‌ڕیشه‌وه‌ ناماركسیستییه‌. میلله‌ت به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك له‌مێژوودا پێكهاتبێت، ده‌بێ له‌ژیانی هاوچه‌رخی كۆمه‌ڵگاكاندا به‌به‌رده‌وامی سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌م بێته‌وه‌. ده‌بێ بمێنێته‌وه‌و له‌نێو نه‌چێت. ئه‌وه‌ چ میكانیزمێكه‌ كه‌ هه‌ستی میللیو تێگه‌یشتنی هاوبه‌ش له‌مێژووی خۆ، زمانی هاوبه‌ش، نیشتمانی هاوبه‌ش، ئابووری هاوبه‌ش‏و معیاره‌كانی تری میلله‌ت بوون ده‌پارێزێو ده‌مه‌زه‌ردیان ده‌كاته‌وه‌؟ له‌ لێكدانه‌وه‌ی میكانیكییانه‌ی میلله‌تدا ئاماژه‌ بۆئه‌م پرۆسه‌یه‌ ناكرێت، بۆ ماركسیزم، بۆ نموونه‌، چین مه‌قوله‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تییه‌ له‌ لێكدانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگادا. هه‌ردوو چینی كرێكارو بۆرژواش به‌رهه‌می مێژوون. به‌ڵام له‌ هیچ سه‌رده‌مێكدا كاری مێژوو له‌گه‌لأ ئه‌وان كۆتایی پێ نایات. هه‌موو داستانی كۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌داری داستانی به‌هه‌رم هینانه‌وه‌و خوڵقاندنه‌وه‌ی كرێكارو سه‌رمایه‌داره‌ وه‌كو كرێكارو سه‌رمایه‌دار له‌جه‌رگه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان‏و ڕه‌وتی ڕۆژانه‌ی مێژوودا. میلله‌تیش هه‌ر وایه‌. هه‌لومه‌رجی میلله‌ت بوون‏و به‌میلله‌ت ناوبردنی جه‌ماوه‌ری جیاجیای خه‌ڵكیی هه‌موو ڕۆژێك له‌جه‌رگه‌ی مێژووی هاوچه‌رخ، نه‌ك ڕابردوودا، به‌رهه‌م دێته‌وه‌. پرۆسه‌ی "پێناسه‌ كردنی میلله‌تێك" پرۆسه‌یه‌كی زانستیی نییه‌، ڕووداوێكی ماددییه‌ كه‌ له‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی ئابووریو سیاسه‌ت‏و ئایدۆلۆژیدا هه‌موو ڕۆژێك سه‌رله‌نوێ ڕووده‌داته‌وه‌. ڕێك هه‌رله‌به‌ر ئه‌مه‌شه‌ كه‌ میلله‌ت سه‌ره‌تاو كۆتایییه‌كی هه‌یه‌.

له‌هیچ شوێنێكی ئه‌م باسه‌دا ئێمه‌ حاشامان له‌م واقعییه‌ته‌ نه‌كردووه‌ كه‌ خه‌ڵكیی كۆمه‌ڵه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كی نه‌ژادیو زمانه‌وانیو قه‌ومییان هه‌یه‌ كه‌ده‌كرێ پێناسه‌ بكرێن، له‌نیشتمانی جیاجیادا ده‌ژین، جموجۆڵی ئابووریو كۆمه‌ڵایه‌تیو معنوی نێوان ئینسانه‌كان له‌جیهاندا ئه‌وانی له‌شێوه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵ‏و چه‌ق به‌ستنه‌ محلیو ناوچه‌یییانه‌دا له‌ده‌وری یه‌كتر كۆكردۆته‌وه‌، كه‌ له‌هه‌ریه‌كه‌یاندا زمان‏و داب‏و نه‌رێتێكی تایبه‌ت ڕه‌واجی زیاتری هه‌یه‌. ئه‌وه‌ی جێگای ڕه‌خنه‌یه‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ته‌. ئه‌گه‌ر له‌ ئێمه‌ بپرسن ئایا هه‌ر نه‌ژادێك، یان هه‌ر قه‌ومێك یان قسه‌كه‌رانی زمانێكی تایبه‌ت، یان دانیشتووانی هه‌ر نیشتمانێكی دیاریكراو "ماف"یان هه‌یه‌ ده‌وڵه‌تی خۆیان پێك بهێنن، بێشك وه‌ڵامی ئێمه‌ سلبییه‌. ئه‌م مه‌قولانه‌ نابێته‌ بناغه‌و بیانوویه‌ك بۆ پێناسه‌كردنی كۆمه‌ڵ‏و مه‌وجودییه‌تێكی جیاوازی ئینسانیی كه‌ له‌ خه‌ڵكانی تری جیا بكاته‌وه‌. گرنگیی مه‌قوله‌ی میلله‌ت له‌وه‌دایه‌ كه‌ ئه‌م دابڕانه‌ دروست ده‌كات، به‌ڕه‌وای له‌قه‌ڵه‌م ئه‌دات‏و شرعییه‌تی پێئه‌دات‏. به‌م پێیه‌ ئینتمای میللی ناوێكی تری قه‌وم‏و نه‌ژادو زمانی هاوبه‌ش نییه‌. ناونیشانێكی تر نییه‌ بۆ لێك هه‌ڵپێكانی هه‌موو ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌ له‌ كۆمه‌ڵێكی دیاریكراوی ئینسانیدا. به‌ڵكو چه‌مكێكی ناواقعیو ئیختیارییه‌، ئاڵایه‌كی سیاسییه‌ بۆ به‌كارهێنانی ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌، وه‌ له‌ زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا ته‌نها یه‌كێكیان، بۆ دروست كردنی قه‌واره‌یه‌كی سیاسیی جیاوازو به‌ده‌ستهێنانی مافی سیاسیو وڵاتێتی جیاواز له‌وانی تر.

نه‌ته‌نها میلله‌ت، به‌ڵكو خشته‌ به‌ندییه‌كانی له‌چه‌شنی پێناسه‌كانی ستالینیش به‌هه‌رمی مێژوون. له‌ نووسینه‌كه‌ی ستالیندا ئه‌و واقعییه‌ته‌ به‌ته‌وای فه‌رامۆش ده‌كرێت كه‌ لیسته‌كه‌ی ئه‌و له‌واقدا كۆگایه‌كه‌ له‌و پێكنه‌رو تایبه‌تمه‌ندییه‌ میللییانه‌ی كه‌ له‌بڕگه‌ جیاجیاكانی مێژوودا، له‌لایه‌ن ڕه‌وته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ جیاجیاكان‏و له‌زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا دژ به‌یه‌كتریو له‌به‌رامبه‌ركێ له‌گه‌لأ یه‌كتردا هێنراوه‌نه‌ته‌ گۆڕ. ئه‌و ڕه‌وته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی كه‌ له‌مێژوودا میلله‌تیان به‌ زمانی هاوبه‌ش پێناسه‌كردووه‌و خوازیاری ئه‌وه‌ بوون كه‌ میلله‌ته‌كان له‌ خه‌ڵكی هاوزمان پێك بێن، خۆیان له‌به‌رامبه‌ر لایه‌نگرانی تیۆری میلله‌ت له‌سه‌ربناغه‌ی نیشتمان وه‌یان به‌تایبه‌ت میلله‌ت وه‌كو پێكهاته‌یه‌كی ئابووری، بینیووه‌ته‌وه‌. ئه‌مانه‌ ئاڵای ناسیۆنالیزمه‌ جیاجیاكان‏و به‌شه‌ جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگا جۆراوجۆره‌كانن كه‌ له‌پرۆسه‌ی مێژوویی واقعیدا به‌پراتیكی خۆیان ئه‌و میلله‌تانه‌ دروست ده‌كه‌ن كه‌هه‌ن وه‌ پاسه‌وانییان لـێئه‌كه‌ن. ئه‌م پرۆسه‌یه‌و ئه‌م پراتیكه‌ له‌ هیچ شوێنێك ته‌واو نه‌بووه‌و نابێت. ئه‌م پراتیكه‌ هه‌میشه‌ درێژه‌ی هه‌یه‌، میلله‌ته‌ كۆنه‌كان سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌م دێنێته‌وه‌، بۆ سه‌رهه‌ڵدانی میلله‌ته‌ تازه‌كان تێده‌كۆشێ، لێكدانه‌وه‌ جیاوازه‌كان بۆ پێودانگه‌كانی ڕه‌سه‌نایه‌تیو به‌رتری‏و حقوقی میللی له‌به‌رامبه‌ر یه‌كتر داده‌نێو له‌زه‌ینی جه‌ماوه‌ردا ده‌یچێنێ.

معیاره‌كانی ستالین ئاڵای ناسیۆنالیزمه‌ جیاجیاكان‏و كێشمه‌كێشه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیو سیاسییه‌ جۆراوجۆره‌كان بووه‌و هه‌یه‌. بۆ نموونه‌ شۆڕٍشی فه‌ره‌نسا، له‌ پێناسه‌كردنی ئینسانی فه‌ره‌نسیدا، "ئه‌ندامی میلله‌تی فه‌ره‌نسا"، هه‌رگیز معیاری قه‌ومییه‌ت‏و كاراكته‌ری میللیو ته‌نانه‌ت فه‌ره‌نسی بوونی زمانی نه‌كرده‌ بناغه‌. قبوولأ كردنی ئه‌رك‏و مافه‌كانی هاوڵاتیی فه‌ره‌نسا، ته‌نها معیار بوو. قسه‌كردن به‌زمانی فه‌ره‌نسی، واته‌ زمانی ڕه‌سمیی وڵات، یاسایه‌ك بوو كه‌ هه‌ر فه‌ره‌نسییه‌ك‏و هه‌ر ئه‌ندامێكی میلله‌تی فه‌ره‌نسا سه‌ربه‌خۆ له‌وه‌ی كه‌زمانی دایكی چییه‌، ده‌بووایه‌ دواتر ڕه‌چاوی بكردایه‌. به‌ستنه‌وه‌ی ئینتمای میللی به‌ زمان‏و قه‌ومییه‌ت‏و دواتریش بن‏و بنه‌چه‌وه‌، ده‌كه‌وێته‌ ناكۆكییه‌وه‌ له‌گه‌لأ ئه‌و جۆره‌ میلله‌ت سازییه‌ی شۆڕشی فه‌ره‌نسادا. پێناسه‌كردنی میلله‌تی ئه‌ڵمان له‌سه‌ر بناغه‌ی نیشتمان، وه‌یان زمان، كۆمه‌ڵێك لقی جیاجیا له‌ ناسیۆنالیزمی ئه‌ڵمانیی پێناسه‌ ده‌كات‏و كۆمه‌ڵی جیاجیا وه‌كو میلله‌تی ئه‌ڵمان به‌ڕه‌سمی ده‌ناسێ. هه‌روه‌ها پێداگرتن له‌سه‌ر فاكته‌ری ئابووری له‌ پێناسه‌كردنی میلله‌تێكدا، له‌بنه‌ڕه‌تدا ئاڵای بزووتنه‌وه‌یه‌كی ناسیۆنال-لیبراڵی بووه‌ كه‌ به‌كه‌مترین سه‌نجدان له‌ ئینتمای قه‌ومیو زمانییو نه‌ژادی، ئه‌و میلله‌تانه‌ی به‌ڕه‌سمی ناسیووه‌ كه‌ توانای ئه‌وه‌یان هه‌بێت ببنه‌ بنه‌مایه‌ك بۆ ئابوورییه‌كی میللی بۆرژواییو ئامڕازێك بۆ سه‌قامگیركردنی ده‌وڵه‌تیكی تاقانه‌و گه‌شه‌ی سه‌رمایه‌داری. له‌م ڕێبازه‌دا كه‌ له‌نیوه‌ی سه‌ده‌ی ١٩ه‌وه‌ تا نیوه‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌م به‌كرده‌وه‌ به‌نفوزترین ڕه‌وتی ناسیۆنالیستی بوو، هاوزمانیی، هاوبه‌شیی له‌ قه‌ومییه‌ت‏و مێژووو ناسنامه‌ی میللیدا، ڕۆڵێكی ئه‌وتۆ ناگێڕێ. به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه‌، زۆر جار مه‌به‌ست ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ خه‌ڵكی قه‌وم‏و نه‌ژادو زمانه‌ جیاجیاكان له‌ كۆمه‌ڵی میللیو ده‌وڵه‌تیی به‌ئه‌ندازه‌ی كافی گه‌وره‌دا یه‌كبخه‌ن كه‌ بتوانێ ببێته‌ چوارچێوه‌یه‌كی سیاسیو ئیداری بۆ گه‌شه‌ی سه‌رمایه‌داریو كه‌ڵه‌كه‌ی سه‌رمایه‌. به‌پێچه‌وانه‌ی ناسیۆنالیزمی قه‌ومییه‌وه‌، واته‌ ناسیۆنالیزمێك كه‌ یه‌كێك له‌وشتانه‌ی پێی له‌سه‌ر دائه‌گرێ هاوبه‌شییه‌ له‌زماندا، ناسیۆنالیزمی لیبراڵی یه‌كخه‌رو ئاوێته‌كه‌ری قه‌ومه‌ جیاجیاكان بووه‌.

به‌هه‌مان شێوه‌ ده‌كرێت له‌ شیعارو كاركرده‌كانی لقه‌كانی تری ناسیۆنالیزم وورد ببینه‌وه‌. ناسیۆنالیزم له‌ ئه‌وروپای ڕۆژئاوا له‌گه‌لأ ناسیۆنالیزم له‌ ئه‌وروپای جنوبیو ڕۆژهه‌ڵاتدا گرێو گۆلأو كاركردو ڕێچكه‌یه‌كی یه‌كسانیان نه‌بووه‌. ناسیۆنالیزمی دژی ئیستعماریی وڵاتانی دواكه‌تووو موسته‌عمه‌ره‌كانی پێشوو كه‌ له‌نیوه‌ی دووه‌می ئه‌م سه‌ده‌یه‌دا به‌مه‌به‌ستی ئاوه‌دان كردنه‌وه‌و مۆدێرنیزه‌كردنی وڵاتی خۆی هاته‌ مه‌یدان، وه‌ ناسیۆنالیزمێكی وورده‌ بۆرژواییو دژی ئیمپریالیستیی كۆنه‌په‌رست‏و ته‌قلیدیی كه‌ به‌تایبه‌تی له‌م دوو ده‌یه‌ی دواییدا له‌ هه‌ندێك له‌وڵاتانی گیرۆده‌ به‌ئیسلامدا سه‌ری هه‌ڵدا، هه‌ریه‌كه‌یان به‌شوێن ئامانجێكی تایبه‌ته‌وه‌ن وه‌ معیارێكی تایبه‌تیان هه‌یه‌ بۆ پێناسه‌كردنی ناسنامه‌ی "میلله‌تی خۆیان". هه‌ڵكه‌ندنی ئه‌م معیارانه‌ له‌ دڵی بزووتنه‌وه‌و جوڵانه‌وه‌ مێژوویییه‌كانی لایه‌نگریان‏و لیست كردن‏و له‌وه‌ش خراپتر كۆكردنه‌وه‌و لێكدانیان وه‌كو كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندیی میلله‌تان كه‌له‌مێژوودا گه‌شه‌یان سه‌ندووه‌و جێگیر بوون، پشت كردنه‌ له‌ هه‌موو مفهومێكی جدی له‌ مێژووو شیكردنه‌وه‌ی مێژوویی كۆمه‌ڵگا.


میلله‌ت‏و پراتیكی كۆمۆنیستی

ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌مان قبوولأ بێت كه‌ میلله‌ت به‌رهه‌می پرۆسه‌ی مێژوویی "میلله‌ت سازی"یه‌، كه‌ ئه‌م پرۆسه‌ مێژوویییه‌ ڕه‌وتێكی پراتیكییه‌ كه‌ تیایدا چینه‌كان‏و هێزه‌ سیاسییه‌كانی چینه‌كان به‌پێی ئاوات‏و سیاسه‌ت‏و ئامانجه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیان به‌شداری ده‌كه‌ن، كه‌ میلله‌ت‏و تایبه‌تمه‌ندییه‌ به‌ڕواڵه‌ت ئه‌بجه‌كتیڤه‌كانی له‌واقعدا ماددیه‌ت بوونه‌وه‌ی شیعارو شه‌كاندنه‌وه‌ی ئاڵای بزووتنه‌وه‌ میللییه‌ جۆراوجۆره‌كانه‌ له‌ مێژووی دوو سه‌د ساڵی ئه‌خیردا، ئه‌وكاته‌ ده‌رك كردنی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ دژوار نابێت كه‌ له‌مێژووی سه‌رهه‌ڵدان‏و ڕه‌وتی پێكهاتنی میلله‌تاندا، كرێكارو كۆمۆنیزم چاودێرێكی خارجیی نین. داوه‌رانێك نین كه‌ ئه‌ركی گێڕانه‌وه‌ی مافی میلله‌تان له‌ئه‌ستۆی خۆیان ببینن. میلله‌ت‏و میلله‌ت‏سازییو پاراستن‏و هێشتنه‌وه‌ی ناسنامه‌ میللییه‌كان له‌ جیهاندا، پرۆسه‌یه‌كه‌ كه‌ ئێمه‌ش ده‌گرێته‌وه‌و له‌پراتیكی ئێمه‌ش كاریگه‌ری وه‌رده‌گرێ. مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی میلله‌تان ته‌نها مێژووی ناسیۆنالیزم‏و ناسیۆنالیسته‌كان نییه‌، مێژووی ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمیشه‌. مێژووی خه‌باتی چینایه‌تییه‌ له‌ لایه‌نه‌ جیاجیاكانیدا.

قبوولأ كردنی ئه‌م حوكمه‌، باسی هه‌ڵوێستی كۆمۆنیستی له‌به‌رامبه‌ر میلله‌تان‏و خه‌باتی میللیدا له‌بناغه‌وه‌ ده‌گوێزێته‌وه‌ بۆ لاپه‌ڕه‌یه‌كی جیاواز. ئه‌گه‌ر پراتیكی كۆمۆنیستی‏و كرێكاریی ئێمه‌ له‌پرۆسه‌ی پێكهاتنی میلله‌تاندا كاریگه‌ریی خۆی هه‌یه‌، ئه‌وكاته‌ به‌رامبه‌ركێی كۆمۆنیزم‏و ناسیۆنالیزم ده‌توانێ شێوه‌ی به‌رامبه‌ركێی كۆمۆنیزم له‌گه‌لأ خودی پێكهاتن‏ وه‌یان به‌هێزكردنی ناسنامه‌یه‌كی میللی تایبه‌ت بگرێته‌ خۆی. كۆمۆنیسته‌كان حه‌قیانه‌‏و بگره‌ له‌سه‌ریانه‌ كه‌ ئیدعای میلله‌ت كردنه‌كان‏و حه‌ق داواكردنه‌ میللییه‌كان یه‌كسه‌ر بخه‌نه‌ ژێر ووردبینه‌وه‌و بیده‌نه‌ به‌ر ڕه‌خنه‌. مه‌بده‌ئی پووچه‌لأ كردنه‌وه‌ی نفوزی ناسیۆنالیزم به‌سه‌ر میلله‌تاندا، ده‌گۆڕێ بۆ مه‌بده‌ئێكی ئه‌نته‌رناسیۆنالیستیی فراوانتر كه‌ له‌سه‌ر بناغه‌ی هه‌وڵدان بۆ له‌نێو بردنی سنووره‌ میللییه‌كان له‌نێوان خه‌ڵكی، سست كردنی ناسنامه‌ میللییه‌كان، وه‌ پێش گرتن به‌ دروست بوونی سنوورو جیاوازییه‌ میللییه‌ تازه‌كان بنیات نراوه‌. خه‌باتی دیفاعیی له‌دژی ناسیۆنالیزم جێگای خۆی ده‌دات به‌ بزووته‌وه‌یه‌كی هێرش به‌رانه‌و ڕه‌خنه‌گرانه‌ له‌پێناوی ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمدا. كۆمۆنیسته‌كان ده‌بێ ئه‌وه‌ ڕۆشن بكه‌نه‌وه‌ كه‌ له‌كوێو له‌ كام چوارچێوه‌ی مێژوویی‏و له‌سایه‌ی چ هه‌لومه‌رجێكی دیاریكراودا مه‌شروعییه‌تی ناسنامه‌یه‌كی میللیو مه‌بده‌ئی مافی دیاری كردنی چاره‌نووس بۆ میلله‌تان به‌ڕه‌سمی ده‌ناسن. فۆرمۆڵێكی گشتیی وجودی نابێت كه‌ هه‌موو داواكه‌رانی حقوقی میللی ده‌كاته‌ مووه‌كیلی ئۆتۆماتیكی كۆمۆنیسته‌كان.

كلیلێكی سه‌ره‌كیی له‌باسی كۆمۆنیستیی له‌باره‌ی مه‌سه‌له‌ی میللییه‌وه‌، سته‌می میللییه‌. وه‌ستانه‌وه‌ به‌ڕووی ناسیۆنالیزمی میلله‌تی سته‌مگه‌ر، وه‌یان سته‌مێكی چینایه‌تی كه‌ به‌ناوی میلله‌ت‏و میلله‌ت چێتییه‌وه‌ مه‌شروعییه‌ت ده‌داته‌ خۆی، شتێكی به‌ڵگه‌نه‌ویستی هه‌میشه‌یی بزووتنه‌وه‌ی ناوبراو به‌ كۆمۆنیزم بووه‌. به‌ڵام ده‌ركی ڕه‌خنه‌گرانه‌و مێژوویی له‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت، ده‌ركی ئه‌ركه‌ پراتیكییه‌كانی كۆمۆنیزمی كرێكاری نه‌ته‌نها له‌به‌رامبه‌ر ناسیۆنالیزمدا، به‌ڵكو له‌به‌رامبه‌ر ناسنامه‌و خۆناسینی میللی به‌شێوه‌یه‌كی گشتی، ده‌روازه‌ی تازه‌ به‌ڕووی كۆمۆنیزمی كرێكاری ده‌كاته‌وه‌ له‌ خه‌بات له‌دژی نفوزی ناسیۆنالیزم له‌نێو هه‌ردوو خه‌ڵكی میلله‌تانی باڵاده‌ست‏و ژێر ده‌ستدا. مادام ناسنامه‌ی میللی وه‌كو خه‌سڵه‌تێكی ئۆبجه‌كتیڤی گروپه‌كانی خه‌ڵكی چاو لـێ بكرێ، مادام كرێكاران‏و كۆمۆنیسته‌كان ڕه‌خنه‌ی خۆیان له‌ ناسیۆنالیزم تێنه‌په‌ڕاندبێ بۆ ڕه‌خنه‌ له‌ ناسنامه‌ی میللی به‌شێوه‌یه‌كی گشتیی، پراتیكی ڕۆژانه‌ی ناسیۆنالیزمی باو بۆ سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌م هێنانه‌وه‌و خوڵقاندنه‌وه‌ی خه‌سڵه‌ته‌ میللییه‌كان‏و هه‌ربه‌م پێیه‌ش ده‌مارگیریو ڕایه‌ڵی میللی خه‌ڵك ناكه‌وێته‌ به‌ر تیغی ڕه‌خنه‌ی تیۆری‏و پراتیكیی كۆمۆنیزمی كرێكاری. ناسیۆنالیزم ته‌نها له‌ سیما سیاسیو حزبییه‌كه‌ی ده‌بینرێ. له‌كاتێكدا ئه‌م ڕووه‌ ته‌نها گۆشه‌یه‌كی بچووكه‌ له‌ وجودو كاری سیاسی ئه‌م ڕه‌وته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌. ئه‌بعادی فه‌لسه‌فی، فه‌رهه‌نگی، هونه‌ری، فێركاری، ئیداری، وه‌ ته‌نانه‌ت "زانستی"ی به‌هێزكردن‏و سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌م هێنانه‌وه‌ی میلله‌تان‏و ناسنامه‌ی میللی له‌لایه‌ن ناسیۆنالیزم‏، وه‌ هه‌روه‌ها ئه‌و داموده‌زگا جۆراوجۆرو ئاڵۆزانه‌ی كه‌ كاری ناسیۆنالیزم له‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا ڕائه‌په‌ڕێنن، نابینرێو ناكه‌وێته‌ به‌ر په‌لامار. سته‌می میللی درێژكراوه‌ی چاره‌هه‌ڵنه‌گری ناسنامه‌ی میللییه‌، نه‌ك ته‌نها شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت‏و موباله‌غاوی له‌ ناسیۆنالیزم‏و شۆڤێنزم. وه‌ستانه‌وه‌ به‌ڕووی سته‌می میللی، به‌ناچاری، جیاواز نییه‌ له‌ وه‌ستانه‌وه‌ به‌ڕووی ناسنامه‌ی میللی له‌هه‌ردوو سه‌ری ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌دا.

له‌به‌شی داهاتوودا به‌شێوه‌یه‌كی موشه‌خه‌س‏تر ده‌چمه‌ سه‌ر ئه‌و ئه‌نجامگیرییه‌ سیاسییانه‌ی له‌م باسه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرن. تا ئه‌و جێگایه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ تێڕوانینی به‌رنامه‌یی حزبه‌وه‌ هه‌یه‌ بۆ مه‌سه‌له‌ی میللی، به‌بڕوای من ئێمه‌ پێویستمان به‌ تێڕوانینێك هه‌یه‌ كه‌ مه‌سه‌له‌ی "میلله‌تان‏و مافه‌كانیان" ده‌نێته‌ لاوه‌و لابردنی سته‌می میللیو په‌لاماری ئه‌نته‌رناسیۆنالیستیی بۆ سه‌ر ناسیۆنالیزم، ده‌كاته‌ بناغه‌. تێڕوانینێك كه‌ هه‌رئه‌و لایه‌نه‌ تاكتیكیو مه‌رجداره‌ ده‌به‌خشێته‌ پشتیوانیی كۆمۆنیسته‌كان له‌ "میلله‌تان"ی ژێرده‌سته‌ كه‌ خه‌سڵه‌تی ئه‌نته‌رناسیۆنالیستیی بزووتنه‌وه‌كه‌ی ئێمه‌ ده‌یخوازێو له‌جێگایدا دژایه‌تیی بنه‌ڕه‌تیی كۆمۆنیزم له‌گه‌لأ ناسیۆنالیزم‏و نه‌ژادو ناسنامه‌ی میللی ده‌باته‌سه‌ر بۆ ئاستی مه‌بده‌ئێك كه‌ ناكرێ لێ‏ی لابدرێت.

میلله‌ت‏و ناسیۆنالیزم‏و
به‌رنامه‌ی كۆمۆنیزمی كرێكاری

به‌شی سێیه‌م:
ئه‌نته‌رناسیۆنالیزم‏و مه‌سه‌له‌ی میللی


له‌به‌شه‌كانی پێشوودا ته‌ئكیدمان له‌سه‌ر ئه‌و خاڵه‌ كرده‌وه‌ كه‌ ئه‌و مه‌قولات‏و فۆرمۆڵبه‌ندییانه‌ی كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی باو له‌ به‌رنامه‌ كۆمۆنیستییه‌كاندا له‌به‌رامبه‌ر میلله‌ت‏و مه‌سه‌له‌ی میللیدا به‌كارهێنراون، نه‌ته‌نها وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ی مه‌سه‌له‌كه‌ نین به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی جدی ڕێ لێ‏ونكه‌رو مایه‌ی خۆشباوه‌ڕین. "مافی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا" نه‌ته‌نها مه‌بده‌ئێكی قابیلی ته‌عمیمی كۆمۆنیستی نییه‌، نه‌ته‌نها مه‌رج نییه‌ ئازادیخوازانه‌ بێت، به‌ڵكو به‌مانای پڕاوپڕی ووشه‌كه‌ خورافیو نامه‌فهومه‌. مه‌قوله‌ی ته‌وه‌ره‌یی له‌م فۆرمۆڵه‌یه‌دا، واته‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت، له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ دڵخوازانه‌یه‌، ئایدۆلۆژییانه‌و ئه‌فسانه‌یییه‌. مه‌رجی ڕۆشن بوونه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی كۆمۆنیستی له‌به‌رامبه‌ر میلله‌تان‏و مه‌سه‌له‌ی میللیدا، له‌پله‌ی یه‌كه‌مدا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ خۆمان له‌م فۆرمۆڵه‌یه‌ ڕزگار بكه‌ین.

له‌ئاستی تیۆریدا گرفتی سه‌ره‌كی ئه‌م فۆرمۆڵه‌ ئه‌مه‌یه‌ كه‌ یه‌كه‌م، میلله‌ت وه‌كو مه‌قوله‌یه‌كی موعته‌به‌رو بابه‌تیو دراو وه‌رده‌گرێ، ناسنامه‌ی میللی وه‌كو تایبه‌تمه‌ندییه‌كی ئۆبجه‌كتیڤی خه‌ڵك به‌فه‌رز وه‌رده‌گرێ. دووه‌م، مه‌سه‌له‌كه‌ وه‌كو زه‌روره‌تی به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسین یان گێڕانه‌وه‌ی مافه‌ به‌ڕواڵه‌ت سروشتیو زاتییه‌كانی ئه‌م بوونه‌وه‌ره‌ (میلله‌ت) نیشان ده‌دات. "مافی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووس‏دا" به‌م جۆره‌ به‌هه‌ڵه‌ به‌رز ئه‌بێته‌وه‌ بۆ ئاستی پره‌نسیپێكی ئینسانیو ئازادیخوازانه‌ی حاشا هه‌ڵنه‌گرو جیهانگیر. تێگه‌یشتنی سه‌ره‌تایی هه‌ر كۆمۆنیستێك كه‌ به‌م فۆرمۆڵه‌یه‌ بارهاتبی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ مافی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسدا، واته‌ پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ له‌لایه‌ن "میلله‌تان"ی جیاجیاوه‌، مه‌بده‌ئێكی موعته‌به‌ره‌ هه‌روه‌كو یه‌كسانی ژن‏و پیاو، ئازادی به‌یان‏و ڕێكخراوبوون‏و مانگرتن یان مافی ته‌ڵاق. ئه‌مه‌ به‌دحاڵیبوونێكی بنه‌ڕه‌تییه‌ كه‌ به‌ڵگه‌ی پێشڕه‌وییه‌كی عه‌قیده‌یی گرنگه‌ بۆ ناسیۆنالیزم. له‌ئاستی عملیدا، عه‌یبی ئه‌م فۆرمۆڵه‌ له‌وه‌دایه‌ كه‌ یه‌كه‌م، سه‌ره‌ڕای هه‌موو هه‌ولأ‏و ته‌قه‌لاكانی تائێستا پێناسه‌یه‌كی كارساز له‌ میلله‌ت به‌ده‌سته‌وه‌ نه‌دراوه‌ تا بكرێ به‌پشت به‌ستن پێی خاوه‌نانی ئه‌م "مافه‌" له‌ ده‌ورانه‌ جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگای هاوچه‌رخدا بناسرێت، وه‌ دووه‌م، هیچ یه‌كێك له‌ ڕه‌وت‏و مه‌كته‌به‌كانی لایه‌نگری ئه‌م فۆرمۆڵه‌یه‌، چی سۆسیالیست‏و چی ناسیۆنالیست، تاكو ئێستا ئاماده‌ نه‌بووه‌ ئه‌م باسه‌ تا ئه‌نجامه‌ عملییه‌ مه‌نتقییه‌كه‌ی درێژ بكاته‌وه‌و به‌رگری له‌ ده‌وڵه‌تدار بوونی هه‌موو میلله‌تان بكات، به‌پێی هه‌ر ئه‌و پێناسه‌یه‌ی كه‌ خۆی بۆ میلله‌تی به‌ده‌سته‌وه‌ ده‌دات. ئه‌ده‌بیاتی لایه‌نگرانی فۆرمۆڵه‌ی مافی میلله‌تان له‌دیاری كردنی چاره‌نووسدا پڕه‌ له‌وته‌بسه‌ره‌و تێبینییانه‌ی كه‌ به‌ به‌هانه‌ی جۆراوجۆر "میلله‌تان"ی جیاجیا ده‌كه‌نه‌ ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی شمولی ئه‌م "ماف"ه‌وه‌.

به‌رنامه‌ی كۆمۆنیستی له‌به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ی میللیدا ده‌بێ له‌ئه‌ساره‌تی ئه‌م تێڕوانینه‌ ناسیۆنالیستییه‌ ڕزگار ببێت‏و ڕاسته‌وخۆو بێپێچ‏وپه‌ناو ته‌م‏ومژ بچێ به‌شوێن گرفته‌كه‌دا، به‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ له‌واقعدا هه‌یه‌. به‌رنامه‌ی كۆمۆنیستی به‌رله‌ هه‌رشتێك ده‌بێ ڕووی مه‌سه‌له‌كه‌ به‌دروستی ته‌رح بكات. ده‌بێ ئه‌وه‌ ڕۆشن بێت كه‌ بۆچی ده‌چێته‌ سه‌ر مه‌قوله‌ی میلله‌ت‏و میلله‌ت گه‌راییو مه‌سه‌له‌ی میللیو ده‌یه‌وێ وه‌ڵامی چ شتێك بداته‌وه‌. به‌رنامه‌ ده‌بێ له‌ لێكدانه‌وه‌ی خۆیدا پشت به‌ مه‌قولات‏و مه‌فاهیمێك ببه‌ستێ كه‌ واقعیو قابیلی پێناسه‌كردن بن، هاوتایه‌كی قابیلی ته‌شخیصیان له‌جیهانی ماددیدا هه‌بێت. به‌رنامه‌ ده‌بێ ئه‌وه‌ ڕۆشن بكاته‌وه‌ كه‌ ئیستنتاجه‌كانی له‌باره‌ی مه‌سه‌له‌یه‌كه‌وه‌ كه‌ باسی له‌سه‌ره‌، تا چ ڕاده‌یه‌ك مه‌بده‌ئیو جیهانگیره‌و تا چ ڕاده‌یه‌ك سیاسیو په‌یوه‌سته‌ به‌و كات‏و شوێن‏و هه‌لومه‌رجه‌ دیاریكراوه‌وه‌.


سه‌ره‌تاكان و ستراتیج

به‌شی هه‌ره‌زۆری باسی میلله‌ت‏و مه‌سه‌له‌ی میللی له‌ ئه‌ده‌بیاتی كۆمۆنیستیدا تێكه‌ڵه‌یه‌كی جۆش خواردووه‌ له‌ مه‌بادئه‌ عه‌قیده‌تییه‌كان له‌لایه‌ك‏و تێبینییه‌ تاكتیكیو ستراتیجییه‌كان له‌لایه‌كی تره‌وه‌. ئه‌مانه‌ له‌ نووسراوه‌ جیاجیاكاندا هه‌میشه‌ به‌ووردی لێكتر جیانه‌كراونه‌ته‌وه‌. به‌ڵام ئه‌م جیاكردنه‌وه‌یه‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی زۆر گرنگه‌. ده‌بێ ئه‌وه‌ ڕۆشن بكرێته‌وه‌ كه‌ له‌نێو حوكمه‌ ماركسیستییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ میلله‌ت‏و ناسیۆنالیزم‏و مه‌سه‌له‌ی میللیو مافی جیابوونه‌وه‌و…تاد، ئه‌حكامێك كه‌ جاروبار به‌ڕوشنی ده‌كه‌ونه‌ ناكۆكییه‌كی شكڵییه‌وه‌ له‌گه‌لأ یه‌كتریدا، كامه‌یان نیشانده‌ری مه‌بادئه‌ له‌شكان نه‌هاتووه‌ كۆمونیستیو پرۆلیتیرییه‌كانه‌و كامه‌یان ڕه‌نگدانه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ تاكتیكییه‌كان‏و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ مه‌رحه‌لییه‌كانی خه‌باتی بزووتنه‌وه‌كه‌یه‌؟

بۆ ماركسیزم‏و كۆمۆنیزمی كرێكاری له‌ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌لأ تێكڕای پرۆبلیماتیكی میلله‌ت‏و مه‌سه‌له‌ی میللیدا، چه‌ند مه‌بده‌ئێكی عه‌قیده‌یی بنه‌ڕه‌تی هه‌یه‌ كه‌ جیهانگیرن‏و ناكرێ لێ‏ی لابدرێت‏و هیچ په‌یوه‌ندییان به‌ كات‏و شوێن‏و سه‌رده‌می مێژووییو قۆناغی گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵگاو بزووتنه‌وه‌ی چینایه‌تییه‌وه‌ نییه‌. كه‌ بریتین له‌مانه‌:

١- كرێكاران نیشتمانیان نییه‌. ناسیۆنالیزم‏و ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمی كرێكاری ناكۆكییه‌كی ئاشكراو موتڵه‌قیان له‌گه‌لأ یه‌كتریدا هه‌یه‌، ناكرێ تێهه‌ڵكێش بكرێن یان پێكه‌وه‌ سازش بكه‌ن. ناسیۆنالیزم ئایدۆلۆژییه‌كی بۆرژوایییه‌ كه‌ ڕێگره‌ له‌به‌رده‌م خۆوشیاری چینایه‌تیو ئه‌نته‌رناسیۆنالیستی چینی كرێكاردا.

٢- كۆمۆنیزم بۆ له‌ناوبردن‏و سڕینه‌وه‌ی سنووره‌ میللییه‌كان‏و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ناسنامه‌ میللییه‌كان تێده‌كۆشێ. كۆمه‌ڵگای كۆمۆنیستی كۆمه‌ڵگایه‌كه‌ كه‌ تیایدا دابه‌ش كردنی ئینسانه‌كان‏ به‌سه‌ر میلله‌ت‏و وڵاتاندا وجودی نییه‌.

٣- سته‌می میللی، واته‌ هه‌ڵاواردن له‌سه‌ر بناغه‌ی ئینتمای ئینسانه‌كان بۆ میلله‌ته‌ جیاجیاكان، یه‌كێكه‌ له‌ سیماو شێوه‌ گرنگه‌كانی نایه‌كسانیی ئینسانه‌كان له‌كۆمه‌ڵگای چینایه‌تیداو ده‌بێ ڕابماڵرێت. له‌نێوبردنی سته‌می میللیو زه‌مانه‌ت كردنی یه‌كسانیی هه‌موو ئینسانه‌كان سه‌ربه‌خۆ له‌ ئینتمای میللییان ئامانجێكی ڕاسته‌وخۆی بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستیی چینی كرێكاره‌.


ئه‌وه‌ به‌ڵگه‌ نه‌ویسته‌ كه‌ ده‌بێ به‌ته‌ئكیدیی هه‌موو ئه‌م مه‌بادئانه‌ له‌به‌رنامه‌ی كۆمۆنیستیدا بنووسرێن. ئه‌مانه‌ بنچینه‌ی هه‌ڵوێستی كۆمۆنیزم له‌به‌رامبه‌ر میلله‌ت‏و میلله‌ت چێتی‏و سته‌می میللی پێك‏ده‌هێنن.

هه‌ر له‌سه‌رنجدانی یه‌كه‌مه‌وه‌ ئه‌وه‌ ڕۆشن ده‌بێته‌وه‌ كه‌ حوكمی مافی جیابوونه‌وه‌، یان وه‌ك پێی ده‌ڵێن مافی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسدا، بۆ كۆمۆنیزم له‌ڕیزی ئه‌م ئه‌حكامه‌ بنچینه‌یییانه‌دا نییه‌. نه‌ته‌نها ئه‌مه‌، به‌ڵكو له‌گه‌لأ ئه‌م مه‌بادئانه‌دا ناكۆكیشه‌. لێره‌دا قسه‌ له‌سه‌ر پێكهێنانی سنووربه‌ندییه‌كی میللیو جیابوونه‌وه‌و پێكهێنانی وڵاتێكی تازه‌یه‌، سنووربه‌ندیو جیاكردنه‌وه‌یه‌ك كه‌ كۆمۆنیزم‏و ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمی كرێكاری وه‌كو مه‌بده‌ئێكی بنه‌ڕه‌تی خوازیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌مه‌لایه‌نه‌یه‌تی. گه‌ر وایه‌ ئیتر بۆچی كۆمۆنیسته‌كان قسه‌ له‌ به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌و جاروبار ته‌نانه‌ت زه‌روره‌ته‌ سیاسییه‌كه‌شی ده‌كه‌ن له‌م یان له‌و هه‌لومه‌رجی دیاریكراودا؟ ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ چۆن ئه‌گونجێنرێ له‌گه‌لأ ئه‌و مه‌بادئانه‌دا؟

وه‌ڵام ئه‌وه‌یه‌ كه‌ مافی جیابوونه‌وه‌ بۆ كۆمۆنیسته‌كان نه‌ك مه‌بده‌ئێكی تیۆری به‌ڵكو وه‌سیله‌یه‌كه‌ له‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی سیاسه‌تدا. به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تان، كه‌ هه‌لومه‌رج‏و محدودیه‌ته‌كانی له‌دیدگای ماركسیستییه‌وه‌ دواتر باس ئه‌كه‌م، له‌ مه‌بادئه‌كانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ناگرێ، به‌ڵكو به‌ره‌نجامی ناچارییه‌كانی قه‌ڵه‌مڕه‌وی سیاسه‌ته‌، ئه‌مه‌ یه‌كێكه‌ له‌ ئامڕازه‌ عملییه‌كان بۆ بردنه‌ پێشه‌وه‌ی ستراتیجی شۆڕشی كرێكاری له‌ بارودۆخ‏و هه‌لومه‌رجی تایبه‌تیی سه‌رمایه‌داریی هاوچه‌رخدا.

ته‌نانه‌ت له‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی كارو خه‌باتی سیاسیشدا هێشتا یه‌كسه‌رو بێ پێشه‌كی ناگه‌ینه‌ مه‌قوله‌ی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس. مه‌بده‌ئێكی عملیو تاكتیكیی ماركسیزم له‌جیهانێكدا كه‌ له‌ئێستادا دابه‌ش بووه‌ بۆ وڵاتان‏و میلله‌تان، به‌باشتر دانانی چوارچێوه‌ وڵاتییه‌ گه‌وره‌تره‌كانه‌ له‌ بچووكتره‌كان‏و دژایه‌تیكردنی وورد كردن‏و دابه‌ش كردنی چوارچێوه‌ وڵاتییه‌ گه‌وره‌تره‌كانه‌ بۆ به‌ش به‌شی بچووكتر، چ قه‌ومی بێت یان غه‌یره‌ قه‌ومی. به‌واتایه‌كی تر ((مافی جیابوونه‌وه‌)) له‌خودی قه‌ڵه‌مڕه‌وی تاكتیك‏یش‏دا ده‌كه‌وێته‌ ناكۆكییه‌وه‌ له‌گه‌لأ مه‌بادئێكی گشتیترو بنه‌ڕه‌تیتردا. هه‌موو ئه‌مانه‌ به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ مافی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا، یان به‌مانایه‌كی ده‌قیق‏تر مافی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تان‏و پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ، نه‌ك هه‌ڵێنجاوی مه‌بادئه‌ ماركسیستییه‌كان‏و هه‌ڵبه‌ته‌ نه‌ك به‌شێك له‌م مه‌بادئانه‌، به‌ڵكو له‌ ناوه‌ڕۆكدا ئیستسنایه‌كه‌ له‌م مه‌بادئانه‌، به‌ره‌نجامی ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ تایبه‌ته‌ سیاسیو كۆمه‌ڵایه‌تییه‌یه‌ كه‌ كۆمۆنیسته‌كان ناچار به‌ پاشه‌كشێ ده‌كات له‌ مه‌بادئه‌ تیۆری‏و پێوانه‌ سیاسییه‌ گشتییه‌كانی خۆیان. ڕه‌تكردنه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس وه‌كو مه‌بده‌ئێكی كۆمۆنیستی له‌لایه‌ك‏و قبوولأ كردنی مه‌رجداری وه‌كو ناچارییه‌كی تاكتیكی له‌ هه‌لومه‌رجی دیاریكراودا، ئه‌مه‌ به‌بڕوای من خاڵی ده‌ست پێكردنی هه‌ڵوێستێكی مه‌بده‌ئیی كۆمۆنیستییه‌. باسی جێگاو شوێنی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس له‌ تێڕوانین‏و به‌رنامه‌ی ماركسیستیدا به‌م پێیه‌، به‌پێچه‌وانه‌ی تێڕوانینی باوه‌وه‌ كه‌ ئه‌مه‌ به‌ مه‌بده‌ئێكی ئیجابیی ماركسیزم له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات، ده‌بێ ڕێك له‌سه‌ر ئه‌م خاڵه‌ چه‌ق ببه‌ستێ كه‌ ئه‌و هه‌لومه‌رج‏و محدودیه‌ت‏و مه‌وقعییه‌ته‌ استپنائییانه‌ كامانه‌ن كه‌ دیفاع كردن له‌م مافه‌و جاروبار ته‌نانه‌ت پێشنیازكرنیشی ده‌خوازن.

جگه‌ له‌و ڕێبازانه‌ی كه‌ دواتر له‌ ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمی دووه‌م‏و به‌تایبه‌تی له‌به‌رامبه‌ر جه‌نگی یه‌كه‌مدا، ناسیۆنالیزمیان كرده‌ ناو بنه‌ماكانی سۆسیالیزمی خۆیانه‌وه‌، وه‌ یان كۆمۆنیزمی ڕووسیی پاش ستالین كه‌ میلله‌تان‏و گه‌لانی له‌پالأ چینه‌كاندا به‌رز كرده‌وه‌ بۆ ئاستی شه‌خسییه‌تێكی موعته‌به‌رو ڕه‌های ڕه‌وتی مێژوو، سه‌رتاپای ته‌قلیدی ماركسیستیی له‌به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ی میللیدا مه‌سه‌له‌ی به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس وه‌كو شێوازێكی سیاسی له‌ ستراتیجی عملیی بزووتنه‌وه‌ی سۆسیالیستی سه‌یر ده‌كات، نه‌ك وه‌كو مه‌بده‌ئێكی تیۆری. سه‌رباری هه‌موو ئه‌و رۆشنیو ته‌نانه‌ت ناڕۆشنیو لێڵییانه‌ی كه‌ ده‌كرێ له‌شێوه‌ هه‌ڵوێستی خودی ماركس یان لینین به‌دی بكرێت، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ له‌ مامه‌ڵه‌ی هیچ كامیاندا جێگای گومان نییه‌ كه‌ دژایه‌تی له‌ئاشتی نه‌هاتووی ناسیۆنالیزم‏و ئه‌نته‌رناسیۆنالیزم مه‌بده‌ئێكی عه‌قیده‌یییه‌، له‌كاتێكدا كه‌ به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی میلله‌تان له‌دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیاندا خشتێكه‌ له‌ ستراتیجی عملیی بزووتنه‌وه‌كه‌.

فۆرمۆڵه‌كه‌ی ئێمه‌ له‌ڕووی میتۆده‌وه‌ به‌ته‌واوی ده‌كه‌وێته‌ چوارچێوه‌ی ئه‌م ته‌قلیده‌وه‌، به‌ڵام به‌كاربردنێكی عملیو مه‌ودایه‌كی شمولیی له‌وه‌ به‌رته‌سك تری هه‌یه‌ كه‌ چ ماركس‏و چ لینین له‌سه‌رده‌می خۆیاندا مه‌به‌ستیان بووه‌. له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌ یه‌كه‌م، ڕوخساری میللیی جیهان‏و جێگاو شوێنی میلله‌ت‏و میلله‌ت سازیی له‌ سه‌رده‌می ماركسدا له‌گه‌لأ سه‌رده‌می لینین‏و هه‌ردووكیشیان له‌گه‌لأ سه‌رده‌می ئێمه‌دا زۆر جیاوازن. دووه‌م، مه‌وقعیه‌تی ناسیۆنالیزم‏و جێگاو شوێنی له‌ پرۆسه‌ی مێژووییدا له‌هه‌ریه‌كێك له‌م سه‌رده‌مانه‌دا زۆر جیاوزه‌، سێیه‌م، په‌یوه‌ندی هه‌ریه‌ك له‌ سۆسیالیزم‏و ناسیۆنالیزم له‌گه‌لأ یه‌كتردا، هێز هاوسه‌نگی نێوانیان‏و شێوه‌ی به‌یه‌كدادانیان له‌ مه‌یدانی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌مڕۆدا زۆر جیاوازه‌و ئیلتزاماتی تاكتیكیی ئه‌مڕۆی ئێمه‌ جیاوازییه‌كی زۆری له‌گه‌لأ هه‌ردوو سه‌رده‌می پێشوودا هه‌یه‌و سه‌ره‌نجام چواره‌م، به‌بڕوای من به‌لوتفی ئه‌وه‌ی كه‌ ئێمه‌ له‌دوای ئه‌وان هاتووین، ئێمه‌ ئه‌و ئیمكانه‌مان هه‌یه‌ كه‌ هه‌ندێ مه‌قولات‏و لێكدانه‌وه‌ بخه‌ینه‌ سه‌ر باسه‌كه‌ كه‌ دیقه‌ت‏و زه‌رافه‌تێكی زیاتر ده‌به‌خشێته‌ هه‌ڵوێستی كۆمۆنیستیو ڕه‌نگه‌ هه‌ندێك له‌ ناڕۆشنییه‌كان بڕه‌وێنێته‌وه‌. به‌شێوه‌یه‌كی دیاریكراو شێوازێك كه‌ ئێمه‌ مه‌ودای شمولی ئه‌م فۆرمۆڵه‌یه‌ی پێ پێناسه‌ ئه‌كه‌ین جیاوازیی هه‌یه‌ له‌گه‌لأ هه‌ردوو شێوازی ماركس‏و لینین.


گۆشه‌نیگای مێژوویی

ماركس له‌سه‌ره‌تای سه‌رده‌می ناسیۆنالیزمدا ده‌ژیا. به‌ڵام ئه‌م ناسیۆنالیزمه‌، ناسیۆنالیزمی ئه‌مڕۆ وه‌یان ناسیۆنالیزمی سه‌رده‌می لینین نه‌بوو. شاڕێی سه‌ره‌كی ناسیۆنالیزم له‌و سه‌رده‌مه‌دا نه‌ته‌نها قه‌ومی نه‌بوو، به‌ڵكو ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی بریتی بوو له‌ ئاوێته‌كردنی قه‌ومه‌ جیاجیاكان له‌ یه‌ك چوارچێوه‌ی میللی هاوبه‌شدا. ڕه‌وتی میلله‌ت سازییو وڵات سازیی سه‌رده‌می ماركس ڕه‌وتێك نه‌بوو بۆئه‌وه‌ی هه‌موو قه‌ومه‌كان ببنه‌ خاوه‌نی وڵاتی خۆیان، به‌ڵكو پێكهاتنی ئابوورییه‌ میللییه‌ كاپیتالیستییه‌ ته‌مه‌ن درێژه‌كان‏ بوو له‌ ئه‌وروپاو تێك‏و پێك دانی سیستمی كۆن بوو. لێره‌و له‌وێ هه‌ندێ به‌ڵگه‌ نامه‌ هه‌یه‌ كه‌ تیایاندا ماركس‏و ئه‌نگلس "مه‌بده‌ئی ئینتمای میللی" وه‌یان به‌و عیباره‌ته‌ی كه‌ دواتر ڕه‌واجی په‌یدا كرد، "مافی دیاریكردنی چاره‌نووس"یان، به‌ مافی "هه‌موو میلله‌تان" زانیوه‌. به‌ڵام هه‌ڵوێستی له‌مه‌ به‌رجه‌سته‌ترو مه‌لموستری ماركس‏و ئه‌نگلس جیاكردنه‌وه‌ی "میلله‌ت"ه‌ له‌ "ئینتمای میللی"و میلله‌تانی ((مێژوویی))ه‌ له‌ میلله‌تانی ((نامێژوویی))، واته‌ ئه‌و میلله‌تانه‌ی كه‌ به‌حوكمی هه‌لومه‌رجی بابه‌تیی له‌ پرۆسه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی په‌یتاپه‌یتای كۆمه‌ڵگا پیشه‌سازییه‌كانی سه‌رمایه‌داریدا به‌واقعی شانسی پێكهێنانی وڵاتی خۆیان هه‌یه‌. مه‌ودای شمولیی هه‌ڵوێستی ماركس‏و ئه‌نگلس له‌ واقعدا مه‌سه‌له‌یه‌كی زۆر به‌رته‌سكتره‌ له‌ "هه‌موو میلله‌تان". قسه‌ له‌سه‌ر ڕه‌وتی بابه‌تیی پێكهاتن‏و خۆگرتنی ته‌ركیبه‌ی میللی- وڵاتیی ده‌وام داری كاپیتالیستییه‌ له‌ ئه‌وروپادا نه‌ك مافی هه‌موو پێكهاته‌ میللیو قه‌ومییه‌كانی جیهان بۆ پێكهێنانی وڵاتی خۆیان. ماركس‏و ئه‌نگلس پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ له‌سه‌ر بناغه‌ی ئینتمای میللی- قه‌ومی به‌ڕاشكاوی ڕه‌ت ده‌كه‌نه‌وه‌. له‌چه‌ند حاڵه‌تێكی كه‌مدا كه‌ ماركس به‌دیاریكراوی هه‌ستاوه‌ به‌ به‌رگری كردن له‌ سه‌به‌رخۆیی میلله‌تانی بچووكترو لاوه‌كیترو ((غه‌یره‌ مێژوویی)) وه‌ك ئیرله‌نداو پۆڵه‌ندا، خاسییه‌تی سیاسی ئه‌م هه‌ڵوێستگیرییانه‌ بۆ به‌ره‌وپێشه‌وه‌ چوونی بزووتنه‌وه‌ی سۆسیالیستیی چینی كرێكار زۆر ڕۆشن بووه‌. سه‌ربه‌خۆیی پۆڵه‌ندا گورز له‌ كۆنه‌په‌رستیی تزاری ده‌وه‌شێنێو سه‌ربه‌خۆیی ئیرله‌نداش زه‌میندارێتی گه‌وره‌ی بریتانیا له‌ ئه‌لقه‌ زه‌عیفه‌كه‌یدا ده‌كوتێو هه‌روه‌ها عاملێكی مێژوویی نیفاق له‌نێوان چینی كرێكار له‌ ئینگلستان‏و ئه‌مریكا له‌نێو ده‌بات.

سه‌رده‌می لینین سه‌رده‌مێكی تره‌. كاتێك لینین قسه‌ له‌ مافی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تان ده‌كات، له‌بنه‌ڕه‌تدا میلله‌تانی سته‌م‏لێ‏چوو له‌ ئیمپراتۆریه‌تی تزاریو موسته‌عمه‌ره‌كان‏‏و وڵاتانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئیمپریالیزم دێنه‌ به‌رچاوی. لینین ڕۆڵی پۆزه‌تیڤی خه‌باته‌ دژی ئیستعمارییه‌كانی میلله‌تانی بچووكی له‌به‌رچاوه‌ له‌ گورز وه‌شاندن له‌ ده‌سه‌ڵاتی بۆرژوازی جیهانی. لێره‌شدا به‌مانایه‌كی تر له‌گه‌لأ ڕه‌وتێكی ئۆبژه‌كتیڤی میلله‌ت سازیی له‌جه‌رگه‌ی نیزامێكی كۆنه‌و كۆنه‌په‌رستانه‌ به‌ره‌و ڕووین، له‌پێناوی گۆڕینی په‌یوه‌ندییه‌ ئابوورییه‌كان‏و گه‌شه‌ی سه‌رمایه‌داری له‌ئاستی جیهانیدا. له‌گه‌لأ جۆرێك له‌ناسیۆنالیزم به‌ره‌وڕووین كه‌ نه‌ك ته‌نها له‌به‌رامبه‌ر پرۆلیتاریاو بزووتنه‌وه‌ی كرێكاری، به‌ڵكو له‌هه‌مان كاتدا له‌به‌رامبه‌ر ئیستعمار، كۆنه‌په‌رستیی سیاسیو فیۆدالیزمدا مانا په‌یدا ده‌كات. لینین سه‌یری توانای سیاسی ئه‌م ڕه‌وته‌و جۆرو شێوه‌ی به‌یه‌كدادان‏و به‌رامبه‌ركێكه‌ی ده‌كات له‌گه‌لأ بزووتنه‌وه‌ی سۆسیالیستی چینی كرێكاردا. مه‌سه‌له‌ی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس بۆ لینین له‌م چوارچێوه‌ سیاسییه‌دا مانا په‌یدا ده‌كات. لینینیش مه‌ودای شمولی ئه‌م مافه‌ به‌رته‌سك ده‌كاته‌وه‌. فۆرمۆڵه‌ی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس له‌ لێكدانه‌وه‌ی لینیندا له‌ فۆرمۆڵی ماركس‏و ئه‌نگلس عام تره‌، به‌ڵام له‌ڕووی عملییه‌وه‌ جیاوازییه‌ك كه‌ له‌نێوان ((مافی جیابوونه‌وه‌))و ((ئیجابی بوونی جیابوونه‌وه‌))دا دای ده‌نێت، به‌كرده‌وه‌ پشتیوانی بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی له‌ جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تان به‌رته‌سك ده‌كاته‌وه‌ بۆ چه‌ند حاڵه‌تێكی دیاریكراو. ده‌ستنیشان كردنی زه‌روره‌تی جیابوونه‌وه‌ وه‌یان پێشنیازكردن یان نه‌كردنی جیابوونه‌وه‌ له‌ فۆرمۆڵبه‌ندییه‌كه‌ی لینین‏دا به‌ته‌واوی سپێردراوه‌ به‌ شیكردنه‌وه‌ی ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ دیاریكراوه‌.

سه‌رده‌می ئێمه‌ سه‌رده‌مێكی ته‌واو جیاوازه‌. تا به‌رله‌ داڕوخانی بلۆكی ڕۆژهه‌ڵات هیچ ڕه‌وتێكی گشتگیر وه‌یان به‌رچاوی میلله‌ت سازیی له‌ئاستی جیهانی وه‌یان له‌ئاستی ناوچه‌ییدا له‌ئارادا نه‌بوو. ئه‌و چه‌ند حاڵه‌ته‌ په‌راكه‌نده‌یه‌ی كه‌ هه‌بوو، ئه‌وپه‌ڕه‌كه‌ی ئه‌یتوانی ئارایشتی میللیی جیهانی هاوچه‌رخ له‌ جزئییاتێكی كه‌م بایه‌خدا بگۆڕێت. له‌مه‌ گرنگتر، بزووتنه‌وه‌ میللییه‌كان ناوه‌ڕۆكێكی ئابووری تایبه‌تیان نه‌بوو. ئه‌و ئاڵوگۆڕانه‌ی جێمه‌به‌ستی بزووتنه‌وه‌ میللییه‌كان بوو له‌بنه‌ڕه‌تدا سیاسیو فه‌رهه‌نگی بوو. سه‌رچاوه‌ی ئه‌م بزووتنه‌وانه‌ به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌رده‌می ماركس‏و لینینه‌وه‌ نه‌ئه‌گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ ئاڵوگۆڕه‌كانی ئابووری سیاسی جیهانی، به‌ڵكو له‌بنه‌ڕه‌تدا سه‌رچاوه‌كه‌یان سته‌می میللیو فه‌رهه‌نگی وه‌یان دوژمنایه‌تی ناسیۆنالیستی بووه‌ له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات. ئابووری سیاسی جیهان‏و جه‌مسه‌ربه‌ندییه‌ ئابووریو سیاسییه‌كانی بچووكترین كاریگه‌ری له‌م كێشمه‌كێشانه‌وه‌ وه‌رناگرێت. ئه‌وه‌ی له‌بنه‌ڕه‌تدا له‌م سه‌رده‌مه‌دا له‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی باسی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس له‌ئارادایه‌، چه‌ند مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی چاره‌سه‌ر نه‌كراوه‌، وه‌كو مه‌سه‌له‌ی فه‌له‌ستین، مه‌سه‌له‌ی كورد، مه‌سه‌له‌ی ئیرله‌نداو …تاد كه‌ به‌پله‌ی جیاجیا ڕێگرن له‌به‌رده‌م ڕه‌وتی ڕۆتینیی ئابووری كاپیتالیستی له‌ناوچه‌كه‌ی خۆیاندا وه‌یان بوونه‌ته‌ عاملی نائیستقراریو ئاڵۆزیی سیاسی له‌ئاستی ناوچه‌ییو جیهانیدا. ئه‌م مه‌سه‌لانه‌ هه‌ندێ جار ببوونه‌ مه‌یدانی كێشمه‌كێشێكی فراوانتر له‌نێوان ڕۆژئاواو ڕۆژهه‌ڵاتداو به‌م پێیه‌ ناوه‌ڕۆكێكی لیڵتریان له‌ حاڵته‌ ڕۆتینییه‌كانی كێشمه‌كێشی میللی په‌یدا كردووه‌.

هه‌ره‌س هێنانی بلۆكی ڕۆژهه‌ڵات به‌مانه‌یه‌كی تازه‌ بووه‌ مایه‌ی ده‌ست پێكردنی ڕه‌وتێكی میلله‌ت سازیی، كه‌ ته‌نانه‌ت له‌ڕووی ئابووریشه‌وه‌ ناوه‌ڕۆكێكی چاره‌نووس سازی هه‌یه‌. سه‌رمایه‌داری بازاڕ له‌به‌شێكی گه‌وره‌ له‌جیهانی پیشه‌سازیو نیوه‌ پیشه‌سازیدا، له‌جه‌رگه‌ی له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی هه‌موو پێكهاته‌ سیاسییه‌كانی نیزامی پێشووو نه‌بوونی قاڵبێكی په‌سه‌ند بۆ فه‌رمانڕه‌وایی، به‌ره‌و ئه‌وه‌ ئه‌ڕوات كه‌ جێگای مۆدێلی به‌ بن‏به‌ست گه‌یشتووی سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌تیی بگرێته‌وه‌. جۆرێك له‌ ناسیۆنالیزم، به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ناسیۆنالیزمی قه‌ومی، وه‌كو ماتریالێك بۆ بیناكردنی شاده‌ماری ئایدۆلۆژیكیی حكومه‌ت‏و به‌ده‌ستهێنانی مه‌شروعییه‌تی سیاسی بۆ ده‌وڵه‌ته‌ بۆرژوایییه‌ تازه‌كان له‌ پارچه‌و پریشكی ئیمپراتۆرییه‌ پووكاوه‌كه‌ خۆی ئه‌نوێنێ. هه‌موو ڕۆژێك مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی تازه‌ دروست ئه‌كرێت. باسی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس به‌فراوانی ده‌چێته‌ ده‌ستووره‌وه‌. سه‌یر له‌وه‌دایه‌ هه‌ر ئه‌و ڕه‌وته‌ی كه‌ مه‌سه‌له‌ی میللی تازه‌ دێنێته‌ نێوانه‌وه‌، ئه‌گه‌ری چاره‌سه‌ركردنی مه‌سه‌له‌ میللییه‌ كۆنه‌كان زیاتر ده‌كات.

ئه‌م هه‌لومه‌رجه‌ زه‌وی تا ئاسمان جیاوازی هه‌یه‌ له‌گه‌لأ سه‌رده‌مه‌كانی تردا. مه‌سه‌له‌كه‌ به‌ته‌واوی له‌جه‌رگه‌ی پاشه‌وپاش گه‌رانه‌وه‌یه‌كی گه‌وره‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی سیاسیو فه‌رهه‌نگیدا له‌ئارادایه‌. ناسسیۆنالیزمی قه‌ومی له‌سووكترین‏و بۆگه‌نترین شێوه‌كانیدا ئاڵا هه‌ڵگری مه‌سه‌له‌ی میللییه‌. به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌رده‌می ماركس‏و لینینه‌وه‌، میلله‌ت سازیی ئه‌مڕۆو ئه‌و ناسنامه‌ میللییانه‌ی له‌ ده‌مه‌زه‌ردكردندان، هیچ په‌یوه‌ندییه‌كیان به‌ چوونه‌ پێشه‌وه‌ی ماددییانه‌ی مێژوو به‌هیچ ئاراسته‌یه‌كی ئیجابیدا نییه‌. نووكی تیژی ئه‌م ناسیونالیزمه‌ ڕاسته‌وخۆ ڕووی له‌كرێكارو كۆمۆنیزم‏و ته‌نانه‌ت ریفۆرم‏و لیبرالیزمیشه‌. دووباره‌كردنه‌وه‌ی سووك‏و ساده‌ی فۆرمۆڵه‌كه‌ی لینین له‌به‌رامبه‌ر سه‌ربه‌خۆیی موسته‌عمه‌رات‏و فۆرمۆڵه‌كه‌ی ماركس له‌به‌رامبه‌ر میلله‌ت سازیی بۆرژوایی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا وه‌ڵامی مه‌سه‌له‌كانی ئه‌مڕۆ نییه‌. كۆمۆنیست‏و كرێكاری ئه‌مڕۆ ده‌بێ وه‌ڵامی مه‌سه‌له‌ی میللی ئه‌مڕۆ، به‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ هه‌یه‌، بداته‌وه‌. له‌م كۆششه‌دا به‌بڕوای من ده‌كرێ بگه‌یت به‌ لێكدانه‌وه‌یه‌ك كه‌ بشێ به‌سه‌ر سه‌رده‌مه‌كانی رابردووشدا ته‌عمیم بكرێت‏و ناوه‌ڕۆكی شۆڕشگێڕانه‌و مونسه‌جیمی هه‌ڵوێستی ماركس‏و لینینیش به‌ ڕوونییه‌كی زیاتره‌وه‌ نیشان بدات.


له‌ میلله‌ته‌وه‌ تا "مه‌سه‌له‌ی میللی"

خودی بوونی میلله‌ت، یان به‌فه‌رز وه‌رگرتنی بوونی میلله‌تێك، نابێته‌ بنه‌مایه‌ك بۆ هیچ حه‌قی حاكمییه‌تێك. ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌ر میلله‌تێك، به‌هه‌ر پێناسه‌یه‌كه‌وه‌، مافی هه‌یه‌ وڵاتی "خۆی" پێك بهێنێ، نه‌بنچینه‌یه‌كی زانستیی هه‌یه‌، نه‌ حقوقیو نه‌ مێژوویی. ماركس‏و لینین نه‌ته‌نها له‌ڕووی عه‌مه‌لییه‌وه‌ تێڕوانێكی له‌م چه‌شنه‌یان بۆ مه‌سه‌له‌كه‌ نه‌بوو، به‌ڵكو ئه‌وه‌یان لا به‌ڵگه‌نه‌ویست بوو كه‌ له‌جیهانی واقیداو له‌جه‌رگه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ ئابووریو سیاسیو فه‌رهه‌نگییه‌كانی نێوان قه‌وم‏و میلله‌ته‌ جیاجیاكاندا، "هه‌موو میلله‌تان"، به‌شوێن پێكهێنانی وڵاتی خۆیانه‌وه‌ نابن‏و جیهان هیچ كاتێك نابێته‌ سه‌به‌ته‌یه‌كی پڕ له‌ وڵاتانی ووردو درشتی به‌قه‌د ژماره‌ی میلله‌تان، چ واقعییه‌كان‏و چ ساخته‌كان. وه‌ هه‌ر ئه‌م دڵنیا بوونه‌ عه‌مه‌لییه‌، هه‌ندێ جار ده‌وری هه‌بووه‌ له‌ جدی نه‌گرتنی زانستییانه‌ی ئه‌وان بۆ دیاری كردنی ووردتری معیاره‌كان‏و مه‌ودای شمولی "مافی میلله‌تان"، یان له‌ هه‌نگاو نه‌هاویشتنی ئه‌وان بۆ ناو ڕه‌خنه‌ی حقوقیی له‌ مه‌قوله‌ی میلله‌ت.

بوونی سته‌می میللیش خۆی له‌خۆیدا بنچینه‌یه‌ك نییه‌ بۆ به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌و پێكهێنانی وڵاتی سه‌ربه‌خۆ. وه‌ڵامی كۆمۆنیستیی به‌ بوونی سته‌می میللی، خه‌باته‌ بۆ لابردنی سته‌می میللی. ئه‌مه‌ شێوازێكه‌ كه‌ بزووتنه‌وه‌ی چینی كرێكارو گشت بزووتنه‌وه‌ی یه‌كسانیخوازانه‌ له‌ ٩٩%ی كۆمه‌ڵگا مه‌وجوده‌كاندا له‌به‌رامبه‌ر سته‌مێك كه‌ له‌ میلله‌ته‌ كه‌مینه‌كان ده‌كرێت گرتوویانه‌ته‌ به‌ر. وه‌ڵامی یه‌كجاره‌كی كۆمۆنیزمیش كۆتایی هێنانی یه‌كجارییه‌ به‌ سته‌می میللی له‌ڕێگه‌ی له‌نێوبردنی سه‌رمایه‌داریو چه‌وسانه‌وه‌و دابه‌شبوونی چینایه‌تییه‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌كی گشتی.

به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس، یان مافی جیابوونه‌وه‌، وه‌سیله‌یه‌كی سیاسیو شیعارێكی تاكتیكیی نییه‌ له‌به‌رامبه‌ر بوونی میلله‌تان‏و ئینتماو خۆشباوه‌ڕیی میللیدا وه‌یان ته‌نانه‌ت بوونی سته‌می میللیشدا. ئامڕازێكه‌ بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ به‌ ((مه‌سه‌له‌ی میللی)). بوونی میلله‌ت‏و سته‌می میللی، خۆبه‌خۆ به‌مانای بوونی ((مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی)) نییه‌. ئه‌مه‌ مه‌قوله‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تییه‌ له‌باسه‌كه‌ی ئێمه‌دا. هه‌ڵبه‌ته‌ به‌بێ ناسنامه‌ی میللی مه‌سه‌له‌ی میللی ناتوانێ بوونی هه‌بێت. هه‌روه‌ك چۆن به‌بێ سته‌می میللیش، یان ته‌سه‌وری بوونی سته‌می میللی، وه‌یان لانی كه‌م كێبه‌ركێی میللی، مه‌سه‌له‌ی میللی وجودی ماددی‎ نابێت. ئه‌مانه‌ مه‌رجی پێویستی سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللین له‌ كۆمه‌ڵگادا، به‌ڵام مه‌رجی كافیی نین. كاتێك ئه‌توانین باس له‌ بوونی مه‌سه‌له‌ی میللی بكه‌ین كه‌ ئه‌م ناسنامه‌ میللییه‌ ناكۆكانه‌و كێشمه‌كێش‏و كێبه‌ركێو دوژمنایه‌تییان گه‌یشتبێته‌ ئاستێك له‌ خه‌ست بوونه‌وه‌و توند بوونه‌وه‌، وه‌ پێشینه‌و مێژوویه‌كیان هه‌بێت‏و حه‌ساسییه‌تێكیان له‌گشت كۆمه‌ڵگادا دروست كردبێ كه‌ ئه‌وی خستبێته‌ ڕیزی مه‌سه‌له‌ میحوه‌رییه‌كانی كۆمه‌ڵگاوه‌. مه‌سه‌له‌یه‌ك كه‌ له‌ڕوانگه‌ی جه‌ماوه‌ری فراوانی خه‌ڵك‏و له‌ڕووی ژیانی ئابووریو سیاسی كۆمه‌ڵگاوه‌ وه‌ڵام ئه‌خوازێ. به‌ڕه‌سمی ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌ شێوازه‌كانی تیماركردن، نه‌شته‌رگه‌رییه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌، كه‌ له‌ هه‌لومه‌رجێكی وادا به‌ده‌ست چینی كرێكاره‌وه‌یه‌. به‌ڵام له‌پێشدا ده‌بێ مه‌سه‌له‌یه‌ك هاتبێته‌ ئاراوه‌ تا وه‌ها ڕێگاچاره‌یه‌ك له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ مه‌وزوعییه‌تی په‌یدا كردبێ. ده‌بێ ده‌ردێك وجودی هه‌بێت تا ده‌رمانێكی له‌م چه‌شنه‌، كه‌ به‌شایه‌تیی مێژووی سه‌دو په‌نجا ساڵی ڕابردوو له‌زۆربه‌ی كاته‌كاندا بۆ كۆمۆنیسته‌كان "قابیلی پێشنیاز كردن" نییه‌، بخرێته‌ ده‌ستووری چاره‌سه‌ركردنه‌وه‌.

كاتێك وورد تر سه‌رنج ئه‌ده‌ین ئه‌بینین ماركس‏و لینینیش تائه‌و جێگایه‌ی كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌مافی جیابوونه‌وه‌وه‌ له‌واقعدا نه‌ك هه‌موو چه‌شنه‌كانی میلله‌ت یان حاڵه‌ته‌ بێشوماره‌كانی سته‌می میللی، به‌ڵكو ((مه‌سه‌له‌ میللییه‌)) ئاوه‌ڵاكانی جیهانی هاوچه‌رخی خۆیان مه‌به‌ست بووه‌. فۆرمۆڵبه‌ندییه‌كانی ئه‌وانیش ده‌بێ هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ده‌رك بكرێت‏و قه‌زاوه‌تی له‌سه‌ر بكرێت.

به‌رنامه‌ی كۆمۆنیستیی سه‌نه‌دی دلأڕاگرتنی میلله‌تان نییه‌. بڕیار نییه‌ چینی كرێكار بۆ دابه‌ش كردنی هه‌ر وڵاتێك بۆ كۆماره‌ سه‌ربه‌خۆكانی دانه‌ دانه‌ی میلله‌تان بخرۆشێ. له‌ڕوانگه‌ی چینی كرێكاره‌وه‌ هه‌ر سكاڵاو ناڕه‌زایه‌تییه‌ك له‌ سته‌می میللی یه‌كسه‌ر به‌ ڕیفراندۆم بۆ جیابوونه‌وه‌ وه‌ڵام وه‌رناگرێته‌وه‌، سه‌ركه‌وتنی كرێكاریی، جه‌ژنی ناسیۆنالیزم نییه‌. چینی كرێكارو به‌رنامه‌ی كۆمۆنیستی له‌سه‌رێتی كۆتایی به‌سته‌می میللی بهێنێت‏و بۆ ئه‌و مه‌سه‌له‌ میللییانه‌ی كه‌ بوونه‌ته‌ مه‌سائیلێكی واقعی له‌ژیانی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵكدا ڕێگاچاره‌ دابنێ. ئه‌م ڕێگاچاره‌یه‌ ده‌توانێ به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تی سته‌م لێ‏چووو ژێر ده‌سته‌ بێت.

له‌باره‌ی ئێرانه‌وه‌ به‌دیاریكراوی، مه‌سه‌له‌ی كورد مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی كراوه‌و مه‌تره‌حه‌. مه‌سه‌له‌ی لوڕ یان مه‌سه‌له‌ی ئازه‌ری یان هه‌ر ناسنامه‌یه‌كی میللی تر كه‌ده‌توانێ له‌م یان له‌و بڕگه‌دا خۆی قووت بكاته‌وه‌، ئه‌مڕۆ به‌ئه‌ندازه‌ی مه‌سه‌له‌ی كورد له‌ ئێران یان له‌ناوچه‌كه‌دا مه‌تره‌ح نییه‌. ئێمه‌ فۆرمۆڵێكمان نییه‌ به‌ناوی مافی "میلله‌تان" له‌ وڵاتی "فره‌ میللی"ی ئێراندا بۆ "دیاریكردنی چاره‌نووسی خۆیان". شیعارێكی ڕۆشنمان له‌به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ی كورددا هه‌یه‌: به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ی خه‌ڵكی كوردستان‏و پێكهێنانی ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆ.

كاتێك بوونی مه‌سه‌له‌ی میللی ده‌كه‌ینه‌ معیار بۆ مه‌وزوعییه‌ت په‌یداكردنی مافی جیابوونه‌وه‌، كۆمه‌ڵێك دژواریو تێكه‌ولێكه‌ی تیۆریی گرنگ وه‌لائه‌نێین. یه‌كه‌م، له‌جیاتی قه‌ڵه‌مڕه‌وی سه‌بجه‌كتیڤ‏و دڵخوازانه‌ی پێناسه‌كردنی میلله‌ت‏و دواتریش دابه‌ش كردنیان بۆ میلله‌تانی گه‌وره‌و بچووك، موعته‌به‌رو ناموعته‌به‌ر، مێژووییو نامێژوویی، شایسته‌و ناشایسته‌، مه‌سه‌له‌ی ئۆبجه‌كتیڤ‏و مه‌لموسی بوون‏و نه‌بوونی ((مه‌سه‌له‌ی میللی)) ده‌بێته‌ بناغه‌ی توێژینه‌وه‌مان. ئێمه‌ ئیتر ناچار نابین پێناسه‌ ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌كانی ناسیۆنالیسته‌كان بۆ میلله‌ت قبوولأ بكه‌ین، ناچار نین به‌قبوولأ كردنی ناسنامه‌ میللییه‌كان له‌ خوڵقاندن‏و مانه‌وه‌یاندا به‌شداری بكه‌ین، ناچار نین بچینه‌ ناو باسی ڕه‌تكردنه‌وه‌ یان قبوولأ كردنی بڕوانامه‌ میللییه‌كانه‌وه‌ وه‌یان ته‌نانه‌ت بچین به‌شوێن دۆزینه‌وه‌ی خه‌تاباری مێژوویی بۆ پێكدادان‏و كێشمه‌كێشه‌ میللییه‌كان، ناچار نین ناسیۆنالیزم‏و ناسیۆنالیسته‌كان بۆ باش‏و خراپ، پێشكه‌وتنخوازو كۆنه‌په‌رست‏و…تاد دابه‌ش بكه‌ین. ئێمه‌ له‌سه‌رمانه‌ بوونی ئۆبجه‌كتیڤی مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی له‌ كۆمه‌ڵدا كه‌ خه‌ڵكی به‌شێوه‌یه‌كی جدی به‌ده‌وریا قوتبی بوونه‌ته‌وه‌و داوای وه‌ڵامی ئه‌كه‌ن به‌ڕه‌سمی بناسین. ئه‌مه‌ خۆی مه‌ودای شمولی مافی جیابوونه‌وه‌و ئه‌و میلله‌تانه‌ی كه‌توانن كاندید بن بۆی دیاری ده‌كات‏و سنوورداری ده‌كاته‌وه‌ وه‌ئیتر پێویستمان به‌وه‌ نابێ كه‌ معیاره‌ سه‌بجه‌كتیڤه‌كان، كه‌ هه‌رچۆنێك بێت له‌سه‌ر پێناسه‌و مه‌قولاته‌ ناسیۆنالیستییه‌كان بینا ده‌كرێن، بێنین‏و بیانده‌ین به‌سه‌ریه‌كدا. مه‌ودای شمولی مافی جیابوونه‌وه‌ لانی زۆر به‌ئه‌ندازه‌ی ژماره‌ی مه‌سه‌له‌ میللییه‌ واقعییه‌كانه‌ له‌كۆمه‌ڵگا له‌هه‌ر بڕگه‌یه‌كی دیاریكراودا، وه‌نه‌ك به‌ئه‌ندازه‌ی ژماره‌ی میلله‌تانی ئێستا یان داهاتوو وه‌یان به‌ئه‌ندازه‌ی سته‌مگه‌رییه‌ میللییه‌كان له‌دژی میلله‌تانی كه‌مینه‌. دووه‌م، ئه‌م تێڕوانینه‌ ڕێك ئه‌و باره‌ سلبییه‌ ده‌به‌خشێته‌ مه‌سه‌له‌ی به‌ڕه‌سمی ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ كه‌ ئه‌م جیابوونه‌وانه‌ له‌واقعدا بۆ چینی كرێكاری ئه‌نته‌رناسیۆنالیست هه‌یانه‌. دانی مافی جیابوونه‌وه‌، گێڕانه‌وه‌ی مافه‌ زه‌وت كراوه‌كانی میلله‌تان نییه‌، قبوولأ كردنی لێك ترازانێكی تازه‌یه‌ له‌ ناو كۆمه‌ڵگای ئینسانیداو ته‌سلیم بوونه‌ به‌و واقعییه‌ته‌ ده‌ردناكه‌ كه‌ ژیانێكی هاوبه‌ش به‌بێله‌به‌رچاوگرتنی ئینتمای میللیو قه‌ومی له‌نێوان زۆرێك له‌ئینسانه‌كاندا مه‌یسه‌ر نه‌بووه‌. به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ له‌ڕوانگه‌ی كۆمۆنیستێكه‌وه‌ وه‌دیهاتنی بنه‌مایه‌كی "موقه‌دده‌س"و "ڕزگاری به‌خش" نییه‌، كه‌ "به‌ ڕێكه‌وت" "كه‌مێك" ناكۆكی هه‌یه‌ له‌گه‌لأ ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمی كرێكاریدا، به‌ڵكو ته‌سلیم بوونه‌ به‌ واقعییاتێكی تالأ كه‌ له‌جیهانی واقعیداو به‌پێچه‌وانه‌ی ئامانجه‌كانی ئه‌نته‌رناسیۆنالیزمی كرێكارییه‌وه‌ هاتۆته‌ ئاراوه‌. ئێستا ده‌كرێت به‌ڕۆشنیو به‌بێ هیچ سه‌رزمان گرتنێك وه‌ڵامی میلله‌تان‏و ئه‌دیبان‏و شاعیرانیان بده‌ینه‌وه‌، ئه‌وه‌ ڕوون بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ بۆچی ئێمه‌ وه‌كو كرێكارو كۆمۆنیست مافی جیابوونه‌وه‌ به‌مافێك ده‌زانین كه‌ به‌كارهێنانی سنوورداره‌و ته‌نانه‌ت له‌وجێگایه‌شدا كه‌ ئه‌م مافه‌ به‌ڕه‌سمی ده‌ناسین به‌شێوه‌یه‌كی گشتی رێگای جیابوونه‌وه‌ بۆ ئه‌و میلله‌ته‌ پێشنیاز ناكه‌ین. سێیه‌م، ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه‌ ده‌ستی ئێمه‌ ئاوه‌ڵا ئه‌كات بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ به‌و مه‌سه‌له‌ میللییانه‌ی كه‌ ناوه‌ڕۆكی ئابووریو سیاسی جۆراوجۆرو تایبه‌تمه‌ندیی مێژوویی جیاجیایان هه‌یه‌. ئێمه‌ ئیتر له‌ هه‌ڵوێست گرتن له‌به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ میللییه‌كانی مه‌تره‌ح له‌كۆمه‌ڵگادا ناچار به‌ داوه‌ری كردنی ئه‌خلاقی وه‌یان ناوبژیوانییه‌كی مێژوویی تایبه‌ت نابین له‌باره‌ی "ڕه‌سه‌نیو شایسته‌یی" میلله‌تانی جێگای باس، یان بوون‏و نه‌بوونی سته‌می میللیو ئه‌بعاده‌كانی وه‌یان ده‌وری چاره‌سه‌ركردنی مه‌سه‌له‌كه‌ له‌ ڕه‌وتی گه‌شه‌ی مێژووی به‌شه‌ردا. ئێمه‌ ته‌نانه‌ت ناخواسته‌ ناكه‌وینه‌ پالأ ناسیۆنالیزمێك له‌به‌رامبه‌ر یه‌كێكی تردا. مه‌به‌ستی ئێمه‌ چاره‌سه‌ر كردنی مه‌سه‌له‌ی میللیو ڕزگاركردنی كۆمه‌ڵگاو چینی كرێكاره‌ له‌ هه‌ردوو دیوی قڵشته‌ میللییه‌كه‌دا له‌ ئاكامه‌ زیانباره‌كانی، نه‌ك دانه‌وه‌ی مافه‌ میللییه‌كانی ئه‌م یان ئه‌و میلله‌ت. پووچ‏ترین، بێناوه‌ڕۆك‏ترین‏و ساخته‌ترین كیشمه‌كێش‏و ناكۆكییه‌ میللییه‌كانیش، ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی كۆمه‌ڵگایان به‌ره‌و قوتب به‌ندیی بردبێت، ده‌توانن وه‌ڵامێكی ڕۆشن له‌كۆمۆنیسته‌كانه‌وه‌ وه‌ربگرنه‌وه‌. ئه‌م لایه‌نه‌ی باسه‌كه‌ به‌تایبه‌ت له‌سه‌رده‌می ئێمه‌دا به‌ ڕه‌وتێكی كۆنه‌په‌رستانه‌و پووچیی میلله‌ت‏سازییه‌وه‌ كه‌ له‌ئارادایه‌و ئه‌و ده‌رده‌سه‌رییانه‌ی كه‌ به‌سه‌ر خه‌ڵكیدا ده‌سه‌پێنێ، زۆر گرنگه‌.

به‌ڵام گرنگترین لایه‌نی ئه‌م شێوه‌ لێكدانه‌وه‌یه‌ی مه‌سه‌له‌كه‌ ئه‌مه‌یه‌ كه‌ كێشمه‌كێشی كۆمۆنیزم‏و ناسیۆنالیزم له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی میللیو جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تان ده‌خاته‌ سه‌ر ڕێچكه‌ واقعییه‌كه‌ی خۆی. قه‌ڵه‌مڕه‌وی هه‌ڵسووڕانی دژی ناسیۆنالیستیی كۆمۆنیزمی كرێكاری به‌تاو په‌ره‌ پێده‌دات‏و ده‌یگۆڕێ. ده‌بێ ئه‌مه‌ زیاتر شیبكه‌ینه‌وه‌.


ناسیۆنالیزم‏و مه‌سه‌له‌ی میللی

مه‌سه‌له‌ی میللی، وه‌كو به‌رامبه‌ركێیه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌سه‌ر بناغه‌ی ناسنامه‌ میللییه‌كان كه‌ ئه‌وه‌نده‌ په‌ره‌ئه‌گرێ كه‌ جیابوونه‌وه‌ی سیاسی وه‌كو ڕێگاچاره‌یه‌ك دێنێته‌ گۆڕ، چۆن سه‌رهه‌لأئه‌دات؟ خودی بوونی ناسنامه‌ میللییه‌ جیاجیاكان نابێته‌ مایه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی حه‌تمیی مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی له‌كۆمه‌ڵگادا. نموونه‌كانی پێكه‌وه‌ ژیانی بێگیروگرفت‏و بێپێكدادانی میلله‌ته‌ جیاجیاكان له‌یه‌ك چوارچێوه‌یه‌كی وڵاتیدا زۆرن. بوونی سته‌م‏و هه‌ڵاواردنی میللیش هێشتا به‌مانای سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللی نییه‌ له‌ئاستێكی كۆمه‌ڵایه‌تیدا. له‌زۆرێك له‌ وڵاتان‏دا هه‌ڵاوادنه‌ میللییه‌كان له‌هه‌مان كاتدا كه‌ واقعییه‌تێكی هه‌ست پێكراوو مه‌ینه‌تباری ژیانی میلله‌ته‌ ژێرده‌سته‌كانن، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا له‌جه‌رگه‌ی ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ جێكه‌وتووه‌ ئابووریو سیاسییانه‌ی كه‌ له‌كۆمه‌ڵگادا هه‌ن، بۆ خودی تاكه‌كانی میلله‌تی ژێرده‌ست له‌وه‌ لاوه‌كیتر ده‌رئه‌كه‌ون كه‌ كێشمه‌كێشێكی سیاسی توندوتیژ بخوازن. خه‌بات بۆ لابردنی ئه‌م هه‌ڵاواردنانه‌ له‌زۆربه‌ی زۆری حاڵه‌ته‌كاندا نابێته‌ مایه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی بۆ ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌.

ڕاستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بۆ سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللی ده‌بێ ناسیۆنالیزم وه‌كو ئایدۆلۆژیو بزووتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌ته‌واوی هاتبێته‌ مه‌یدان. جیاوازییه‌ میللیو قه‌ومییه‌كان‏و نایه‌كسانییه‌ ئابووریو كۆمه‌ڵایه‌تیو فه‌رهه‌نگییه‌كان له‌سه‌ر بناغه‌ی ئینتمای میللی، ئه‌و واقعییه‌تانه‌ن كه‌ به‌ ده‌ستی بزووتنه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ جیاجیاكانه‌وه‌ به‌سه‌ره‌نجامی جیاجیا ده‌گه‌ن. لیبرالیزم‏و كۆمۆنیزم‏و سۆسیال دیموكراسیو ناسیۆنالیزم له‌گه‌لأ ئه‌م واقعییات‏و پۆتانسێڵانه‌دا وه‌كو یه‌ك ڕه‌فتار ناكه‌ن. ناسیۆنالیزم ئه‌و ڕه‌وته‌یه‌ كه‌ ده‌یه‌وێ ته‌به‌لوری سیاسی ببه‌خشێته‌ ئه‌م قڵشت‏و جیاوازییانه‌. ناسیۆنالیزم ئه‌و ڕه‌وته‌یه‌ كه‌ئه‌م جیاوازییانه‌ی ئێستاو داهاتوو ڕاسته‌وخۆ به‌ مه‌سه‌له‌ی ده‌سه‌ڵاتی سیاسیو ئایدۆلۆژیی حوكمڕانییه‌وه‌ گرێده‌دات.

پێشتر وتم كه‌ناسیۆنالیزم به‌رهه‌می خۆپه‌رستانه‌ی میلله‌تان نییه‌. به‌پێچه‌وانه‌وه‌، میلله‌تان‏و خۆپه‌رستیو ده‌مارگیریی میللییان به‌رهه‌می ناسیۆنالیزمه‌. ناسیۆنالیزم، سه‌ربه‌خۆ له‌وه‌ی كه‌ له‌ چ سه‌رده‌مێكداو له‌جه‌رگه‌ی كام ڕه‌وتی پایه‌یی له‌قه‌ڵه‌مڕه‌وی ئابووری سیاسیدا پێئه‌نێته‌ مه‌یدان، ئایدۆلۆژییه‌كی بۆرژوایییه‌ بۆ به‌رپاكردنی ده‌سه‌ڵاتی چینایه‌تی. ئایدۆلۆژییه‌كه‌ كه‌ هه‌ولأ ده‌دات حكومه‌تی چینایه‌تی بۆرژوا به‌جۆرێك به‌رپا بكات كه‌ وه‌كو به‌رهه‌م‏و ته‌جه‌سومی سیاسی خاسییه‌ت‏و تایبیه‌تمه‌ندییه‌ زاتییه‌ هاوبه‌شه‌كانی نێوان ئه‌تباعه‌كه‌ی نیشان بدرێت. ناسنامه‌ی میللی به‌ردی بناغه‌ی ستراتیجیی ناسیۆنالیزمه‌ له‌به‌رپاكردنی ده‌وڵه‌تی چینایه‌تی بۆرژوازیدا. ده‌وڵه‌تی چینی ده‌سه‌ڵاتدار، به‌ ته‌جه‌سومی خارجیی زات‏و ناسنامه‌ی میللی هاوبه‌ش‏و سه‌رووچینایه‌تی ئه‌تباعه‌كه‌ی له‌قه‌ڵه‌م ئه‌درێت، له‌كاتێكدا له‌واقعدا ئه‌وه‌ ناسنامه‌ی میللی ئه‌تباعی كۆمه‌ڵگایه‌ كه‌ ته‌جه‌سومی ده‌روونیو ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئایدۆلۆژی ناسیۆنالیستیی ده‌سه‌ڵاته‌ له‌زه‌ینی ئه‌واندا. ئه‌وه‌ پێداویستییه‌كانی به‌رپاكردنی ده‌سه‌ڵاتی بۆرژوازییه‌ كه‌ بۆ ناسیۆنالیزم داهێنانی مه‌قوله‌ی میلله‌ت‏و ناسنامه‌ی میللی ده‌كاته‌ شتێكی پێویست.

مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌ت‏و ده‌سه‌ڵاتی سیاسیو په‌یوه‌ندییان به‌ میلله‌ت‏و ناسنامه‌ی میللییه‌وه‌، مه‌سه‌له‌ی بنه‌ڕه‌تیی ناسیۆنالیزمه‌. ڕۆڵی ناسیۆنالیزم له‌ خوڵقاندنی مه‌سه‌له‌ی میللیدا، گواستنه‌وه‌ی مشت‏ومڕو جیاوازییه‌ میللییه‌كانه‌ له‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی ئابووری یان فه‌رهه‌نگیوه‌ بۆ قه‌ڵه‌مڕه‌وی سیاسه‌ت‏و مه‌سه‌له‌ی ده‌سه‌ڵات. تائه‌وكاته‌ی كه‌ جیاوازی‏و نایه‌كسانیو كێشمه‌كێش‏و مشت‏ومڕه‌ میللیو قه‌ومییه‌كان ڕاشكاوانه‌ نه‌به‌سترابێتنه‌وه‌ به‌ مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌ت‏و حاكمییه‌ته‌وه‌، هێشتا مه‌سه‌له‌ی میللی به‌مانای تایبه‌تیی ووشه‌كه‌ سه‌ری هه‌ڵنه‌داوه‌. كاری ناسیۆنالیزم ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌م گوزاره‌ بۆناو قه‌ڵه‌مڕه‌وی سیاسه‌ت‏و ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تیی زامن بكات.

مه‌سه‌له‌ی میللی زیاتر له‌ هه‌ر شتێك ئاكامی میللی بوونی فه‌لسه‌فه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تییه‌ له‌ كۆمه‌ڵگادا. ناسیۆنالیزمی میلله‌تی باڵاده‌ست‏و هێنانه‌ مه‌یدانی ده‌وڵه‌ت وه‌كو ئامڕازێك بۆ زامن كردنی به‌رتریی میللیو قانوونیه‌ت دان به‌ هه‌ڵاواردنه‌ میللییه‌كان سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللییه‌ له‌چوارگۆشه‌ی جیهاندا. سته‌می میللی به‌مانای تایبه‌تیی ووشه‌كه‌ مه‌قوله‌یه‌كی سیاسییه‌. له‌نێزامێك كه‌تیایدا ئایدۆلۆژی حاكمییه‌ت له‌سه‌ر ئینتمای میللی دانه‌مه‌زرابێ، ئه‌و نایه‌كسانییانه‌ی كه‌ له‌ئیمكاناته‌ ئابووریو فه‌رهه‌نگییه‌كانی نێوان میلله‌ته‌ جیاجیاكان‏دا هه‌یه‌، شانسێكی كه‌متری هه‌یه‌ بۆئه‌وه‌ی ببێته‌ مایه‌ی كێشمه‌كێشێكی سیاسیو شكلأدان به‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی میللی له‌كۆمه‌ڵگادا.

به‌ڵام سه‌ركوتگه‌ریی ناسیۆنالیزمی باڵاده‌ست ته‌نها سه‌رچاوه‌و زه‌مینه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللی نییه‌. واقعییه‌ته‌كانی هه‌رئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی یه‌كه‌می ده‌یه‌ی نه‌وه‌د ئه‌وه‌ به‌ڕۆشنی نیشان ده‌دات كه‌ جموجۆڵه‌ ناسیۆنالیستییه‌كان ده‌توانن له‌سایه‌ی هه‌لومه‌رجی تایبه‌تیدا له‌سه‌ر بچووكترین‏و لاوه‌كیترین قڵشتی میللیو قه‌ومی گه‌وره‌ترین كێشمه‌كێشی میللی بنیات بنێن. ئه‌گه‌ر بكرێت فۆرمۆڵه‌یه‌كی گشتی له‌باره‌ی سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللییه‌وه‌ به‌ده‌سته‌وه‌ بدرێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بوونی مه‌سه‌له‌ی میللی به‌مانای تایبه‌تی ووشه‌كه‌ به‌رهه‌می كاركردی ناسیۆنالیزمه‌و ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌و به‌رامبه‌ركێی توندوتیژی ناسیۆنالیزمه‌ جیاجیاكان تایبه‌تمه‌ندیی هه‌موو حاڵه‌ته‌كانی مه‌سه‌له‌ی میللییه‌. كاتێك ئه‌م ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌ به‌كرده‌وه‌ ڕووئه‌دات‏و مشت‏ومڕ له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات له‌ژێر ئاڵای ناسنامه‌ میللییه‌ جیاجیاكان له‌نێوان به‌شه‌ جیاجیاكانی بۆرژوازیدا هه‌ڵئه‌گیرسێ، ئیتر سه‌رچاوه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیو فه‌رهه‌نگیی پێك‏هه‌ڵپژانه‌كانی یه‌كه‌م شتێك له‌باره‌ی ناوه‌ڕۆك‏و بناغه‌ی ئه‌مڕۆی مه‌سه‌له‌كه‌وه‌ ڕوون ناكاته‌وه‌.

مه‌سه‌له‌ی میللی به‌رهه‌می ناسیۆنالیزمه‌. به‌ڵام چاره‌سه‌ركردنه‌كه‌ی زۆرجار ئه‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆی سۆسیالیزمی كرێكاری. باسی به‌ڕه‌سمی ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ ئامڕازێكی گرنگی كۆمۆنیزم‏و چینی كرێكاره‌ له‌به‌رامبه‌ر بن‏به‌ست‏و قه‌یرانێك كه‌ ناسیۆنالیزم‏و بۆرژوازی خوڵقاندوویانه‌. به‌م پێیه‌ هاتنه‌ ناوه‌وه‌ی باسی مافی جیابوونه‌وه‌ بۆناو به‌رنامه‌ی كۆمۆنیستی به‌مانای به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی توانای تێكده‌رانه‌ی ناسیۆنالیزمه‌ له‌دنیای بۆرژوازیدا. به‌ڕه‌سمی ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ چه‌كێكه‌ بۆخه‌بات له‌دژی ناسیۆنالیزم. وه‌ ئه‌مه‌ش ئه‌و لایه‌نه‌ی ده‌ركی ماركسیستییه‌ له‌به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ی میللیدا كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌تی قه‌رزارباری لینینه‌. ((كۆمۆنیزمێكی پراتیك))ی كه‌ سڕینه‌وه‌ی هه‌ڵاواردن‏و ناسنامه‌ درۆیینه‌ میللییه‌كان ته‌نها شیعارێكی سه‌رئاڵاكه‌یو ئاره‌زوویه‌ك نییه‌ له‌دڵیدا، به‌ڵكو ئه‌ركێكه‌ كه‌ به‌كرده‌وه‌ خستوویه‌تییه‌ ئه‌ستۆی خۆی. كۆمۆنیزمێكی پراتیكی كه‌ ده‌یه‌وێ مه‌بادئه‌كانی له‌جیهانی واقعیو له‌به‌رامبه‌ر هێزی مه‌زنی ڕه‌وته‌ بۆرژواییه‌كاندا پیاده‌ بكات. به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تانی سته‌م لێ‏چوو وه‌كو ڕێگاچاره‌ی مه‌سه‌له‌ی میللی، شێوازێكه‌ بۆ چه‌ك كردنی ناسیۆنالیزم‏و بۆرژوازیو ڕێگاخۆش كردن بۆ ڕزگاربوونی جه‌ماوه‌ری كرێكارو زه‌حمه‌تكێش له‌ كاركرده‌ زیانباره‌كانی ناسیۆنالیزم له‌سه‌ر زه‌ین‏و ژیانیان.

ئه‌م باسه‌ له‌هه‌مان كاتدا به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ وه‌ختێك مه‌وزوعییه‌ت په‌یدا ده‌كات كه‌ ڕه‌وته‌ ناسیۆنالیستییه‌كان پێشڕه‌وییه‌كی به‌رچاویان كردبێت‏و خورافاته‌كانی خۆیان كردبێته‌ هێزێكی ماددی له‌كۆمه‌ڵگادا. به‌تایبه‌ت ئه‌وه‌ی كه‌ كاره‌كه‌یان كێشابێته‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی كێشمه‌كێشی چالاك له‌مه‌یدانی سیاسیدا. بوونی ناسیۆنالیزمێك كه‌ هێشتا له‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی فه‌رهه‌نگ‏و خۆنواندنی فه‌رهه‌نگیدا ماوه‌ته‌وه‌، ناسیۆنالیزمێك كه‌ هێشتا له‌نێو ئه‌ومیلله‌ته‌دا، چ باڵاده‌ست‏و چ ژێرده‌ست، ڕه‌وتێكی لاوه‌كیو وه‌ره‌قه‌یه‌كی زه‌ختی بچووكه‌، نابێته‌ پاساوێك بۆ بازدان بۆ باسی مافی جیابوونه‌وه‌. به‌ڕه‌سمییه‌ت ناسینی مافی جیابوونه‌وه‌ ده‌رمانی ده‌ردێكه‌ كه‌به‌كرده‌وه‌ نیشانه‌كانی ده‌ركه‌وتبێت، ڤاكسن [كوتان]ێك نییه‌ بۆ به‌رگرتن به‌ سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللی. ڕوویه‌كی تری ئه‌م باسه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و مه‌سه‌له‌ میللییانه‌ی كه‌ هه‌ن مومكنه‌ له‌ڕه‌وتی مێژوودا له‌مه‌یدان بچنه‌ ده‌رو مه‌سائیلێكی تازه‌ بێنه‌ مه‌یدان. قڵشتێكی میللی كه‌ ئه‌مڕۆ نه‌بووه‌ته‌ گرێیه‌كی سیاسیو كۆمه‌ڵایه‌تیی بنه‌ڕه‌تی ده‌توانێ له‌ماوه‌ی چه‌ند ساڵێكدا به‌هیممه‌تی ناسیۆنالیزم وای لێ‏بێت. ده‌ستنیشان كردنی كۆنكرێتی مه‌سه‌له‌كه‌ له‌هه‌ر حاڵه‌تێكدا مه‌رجی مه‌بده‌ئییه‌تی كۆمۆنیستییه‌ له‌به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ی میللیدا.

فۆرمۆڵبه‌ندییه‌كه‌ی ئێمه‌ كه‌له‌سه‌ر بناغه‌ی گرێدانی باسی مافی جیابوونه‌وه‌ به‌ بوونی مه‌سه‌له‌ی میللییه‌وه‌، به‌مانای سیاسی ووشه‌كه‌، بنیات نراوه‌، كۆمه‌كمان پێده‌كات كه‌بتوانین ته‌ئكیدێكی زیاتر له‌سه‌ر ئه‌ركه‌ دژی ناسیۆنالیستییه‌كانی كۆمۆنیزم بكه‌ین به‌رله‌ سه‌رهه‌ڵدانی مه‌سه‌له‌ی میللی. خه‌باتی چالاكانه‌ له‌دژی سته‌م‏و هه‌ڵاواردنی میللی، بانگه‌واز بۆ خه‌باتێكی سه‌راسه‌ری له‌پێناو كۆمه‌ڵگایه‌كی یه‌كسان‏و دوور له‌هه‌ڵاواردن، په‌رده‌ هه‌ڵماڵین له‌ڕووی ناسیۆنالیزم‏و به‌رژه‌وه‌ندیو ناوه‌ڕۆكه‌ بۆرژوایییه‌كه‌ی له‌هه‌ردوو به‌ری كیشمه‌كێشه‌ میللییه‌كاندا، ته‌بلیغ كردنی ناسنامه‌ی چینایه‌تی هاوبه‌شی كرێكاران‏و ناسنامه‌ی ئینسانیی هاوبه‌شی هه‌موو خه‌ڵك‏و ڕه‌خنه‌گرتن له‌ تێڕوانینی ده‌مارگیرانه‌ی ناسیۆنالیستی، ئه‌مانه‌ ئه‌ركه‌ سه‌ره‌كیو حه‌یاتییه‌كانی كۆمۆنیزمه‌ له‌دژی جموجۆڵی ناسیۆنالیستیو ئاسۆی میللی. فۆرمۆڵبه‌ندییه‌ به‌رنامه‌یییه‌كه‌ی ئێمه‌ به‌ دانانی باسی "مافی میلله‌تان" له‌چوارچێوه‌یه‌كی دیاریكراوو مه‌ودا شمولییه‌ سنووردارو واقعییه‌كه‌ی خۆیدا، بزووتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی به‌وجۆره‌ی كه‌ پێویسته‌ له‌دژایه‌تییه‌كی له‌ئاشتی نه‌هاتوو له‌گه‌لأ ناسیۆنالیزمدا پێناسه‌ ده‌كات‏و له‌زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا بۆ هێرش كردنه‌ سه‌ری بانگه‌وازی ده‌كات، بێئه‌وه‌ی كه‌ئێمه‌ له‌ ئامڕازه‌ سیاسییه‌ واقعییه‌كان بۆ ده‌خاله‌تی واقعی له‌ قه‌یرانه‌ میللییه‌كانی كۆمه‌ڵگادا مه‌حروم بكات.


به‌كورتی:

١- بناغه‌ی به‌رنامه‌ی كۆمۆنیزمی كرێكاری له‌به‌رامبه‌ر میلله‌ت‏و میلله‌ت چێتیدا، مه‌بده‌ئه‌ ئه‌نته‌رناسیۆنالیستییه‌كانی ماركسیزمه‌ كه‌ كۆمۆنیزمی كرێكاری له‌دژی ناسیۆنالیزم‏و سته‌مگه‌ریی میللی پێناسه‌ ده‌كات‏و سڕینه‌وه‌ی سنووره‌كان‏و ناسنامه‌ درۆیینه‌ میللییه‌كان ده‌خاته‌ ده‌ستوری بزووتنه‌وه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی چینی كرێكاره‌وه‌.

٢- هه‌روه‌ها به‌رنامه‌ ده‌بێ حیساب بۆ هێزی ماددیو تێكده‌رانه‌ی ناسیۆنالیزم بكات له‌دنیای هاوچه‌رخداو ڕێگاچاره‌ی چینی كرێكار بۆ قه‌یران‏و مه‌سه‌له‌ میللییه‌كانی دنیای هاوچه‌رخ بخاته‌ ڕوو. به‌رنامه‌ ده‌بێ مافی جیابوونه‌وه‌ی میلله‌تانی ژێرده‌ست وه‌كو ڕێگاچاره‌یه‌كی ڕه‌وای مه‌سه‌له‌ی میللی به‌ڕه‌سمی بناسێ.

٣- به‌رنامه‌ ده‌بێ له‌چوارچێوه‌ی ئه‌و وڵاته‌دا كه‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی سه‌ره‌كیی هه‌ڵسووڕانی حزبه‌، واته‌ ئێران، په‌نجه‌ بخاته‌ سه‌ر ئه‌و مه‌سه‌له‌ میللییانه‌ی كه‌ له‌م بڕگه‌ دیاریكراوه‌دا چاره‌سه‌ركردنیان به‌دیاریكراوی پیاده‌كردنی مه‌بده‌ئی مافی جیابوونه‌وه‌ ده‌خوازێ. به‌بڕوای من له‌چوارچێوه‌ی ئه‌وزاعی سیاسی ئێرانی ئه‌مڕۆدا، ته‌نها حاڵه‌تی كوردستان ئه‌م حوكمه‌ ئه‌یگرێته‌وه‌.


* * *

به‌رله‌ كۆتایی هاتنی ئه‌م زنجیره‌ ووتاره‌ ده‌بێ هێشتا دوو خاڵی تر تاوتوێ بكرێ. یه‌كه‌م، ئایا مه‌قولاتی خودموختاریو ئۆتۆنۆمیو… تاد له‌وه‌ڵامدانه‌وه‌ی كۆمۆنیستی به‌مه‌سه‌له‌ی میللیدا چه‌نده‌ ئیعتبار یان هه‌یه‌ یان نییه‌. به‌بڕوای من ئیده‌ی خودموختاری، واته‌ پاراستنی چوارچێوه‌ی وڵاتێك‏و پیاده‌كردنی ده‌سه‌ڵاته‌ میللیو قه‌ومییه‌ خودموختاره‌كان تیایدا، نه‌خشه‌یه‌كه‌ بۆ هه‌تاتایی كردنی ناسیۆنالیزم‏و ناسنامه‌ی میللیو چاندنی تۆوی قڵشت‏و كێشمه‌كێشه‌ میللییه‌كان له‌كرۆكی ئێسكی كۆمه‌ڵگادا. ئه‌مه‌ ده‌بێ ڕه‌ت بكرێته‌وه‌. خاڵی دووه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی موشه‌خه‌س‏تری مه‌سه‌له‌ی كوردو ڕێگاچاره‌ی پێشنیاریی حزبی كۆمۆنیستی كرێكارییه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌دا. ده‌بێ له‌به‌شی داهاتوودا بچینه‌ سه‌ر ئه‌م خاڵانه‌.

مه‌نسووری حیكمه‌ت


* ڕوونكردنه‌وه‌: ئه‌م ووتاره‌ لێره‌دا به‌عه‌مه‌لی كۆتایی پێهات. هیچ به‌شێكی تر له‌درێژه‌ی ئه‌م زنجیره‌ وتاره‌دا بڵاو نه‌بووه‌وه‌.

ئه‌م وتاره‌ یه‌كه‌م جار له‌ مانگی فیبره‌وه‌ری تا نۆڤه‌مبه‌ری ١٩٩٤، له‌ ژماه‌كانی ١١ تا ١٦ی ئه‌نته‌رناسیۆنال‏دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌.


سه‌عید ئه‌حمه‌د له‌ فارسییه‌وه‌ كردوویه‌تی به‌ كوردی
Kurdish translation: Saeed Ahmad
hekmat.public-archive.net #0700ku.html