بارودۆخی سیاسی ئێران

مەنسوور حیکمەت: دەسەڵاتی ئیسلامی لە بنەڕەتدا بە قەیرانێکەوە لەدایک بووە. حکومەتی ئیسلامی دژایەتییەکی بنەڕەتی لەگەڵ تایبەتمەندییە مێژوویی و کولتوورییەکانی کۆمەڵگەی سەدەی بیستەمی ئێراندا هەیە. خەڵکی ئێران بە شێوازی ئیسلامی حوکمڕانی ناکرێ. ئەمە سەرچاوەی هەموو قەیرانەکانی ڕێژیمی ئیسلامییە لە سەرەتاوە تا ئەمڕۆ. سەرهەڵدانی ڕێژیمی ئیسلامی لە ئێراندا دەرئەنجامی سەرکەوتنی سیاسی بزووتنەوەی ئیسلامی لە ئێران نەبوو. لە سەروبەندی ساڵی ١٣٥٧دا توێکڵێک لە بزووتنەوەی ئیسلامی نەمابوو. ٧٠ ساڵ پێش ئەوە کۆمەڵگایەکی زۆر تەقلیدیتر و ئایینیتر و دواکەوتووتر لە سەردەمی شۆڕشی دەستووریدا بزووتنەوەی ئایینی ڕەتکردبووەوە و دەستوەردانی ڕاستەوخۆ و ئاشکرای ئایینیان لە حکومەتدا قبوڵ نەکردبوو. ئەوەی ئەم لاشە سیاسییەی لە گۆڕ دەرهێنا و بەسەر ژیانی خەڵکی ئێرانیدا سەپاند، مەرجە تایبەتەکانی سەرهەڵدانی ٥٧ و بە تایبەتی بارودۆخی نێودەوڵەتی بوو. ئیسلامییەکان لە چوارچێوەی شەڕی سارددا هاتنە سەر دەسەڵات. شۆڕش لە وڵاتێکی ژێر نفوزی ئەمریکادا، کە ڕژێمێکی پۆلیسی لایەنگری ئەمریکای تێدابوو، لەلایەن هەموو چاودێرێکەوە حیساب بۆ پێکهێنانی حکومەتێکی چەپ کرابوو. بەڵام ئەمە بۆ زلهێزەکانی ڕۆژئاوا قەدەغە بوو. بە تایبەت لە ئێراندا، لەگەڵ گرنگی ستراتیژکی بەسەر سەرچاوە نەوتییەکانی کەنداوی فارس و دراوسێتی یەکێتی سۆڤیەت. ڕوونە کە لەگەڵ دەستپێکی گێژاوی سیاسی لە ئێران، ئیسلامییەکان وەک ڕەوتەکانی دیکە چالاک بوون، بەڵام ئەوەی ئەوانی بۆ ناوەندی خەباتی دەسەڵات ڕاکێشا و دواجار دەسەڵاتی خستە ژێر پێیانەوە، سەرهەڵدانی هاوپەیمانییەکی گەورەی نێودەوڵەتی بوو بۆ گواستنەوەی دەسەڵات بۆ ڕەوتی ئیسلامی دژی چەپ و کەوتنە سەرچۆکی بە ناچاری لیبرالیزم و ناسیۆنالیزم لە ناو وڵاتدا بۆ ئەم ڕەوتە بوو. لە مەلایەکی نەزان و کۆنەپەرست و بەگشتی نەناسراو سەرکردەیەکیان دروست کرد. ئارگومێنتی من ئەوە نییە کە سەرهەڵدانی ڕێژیمی ئیسلامی "پیلانی ڕۆژئاوا" یان "کاری ئەمریکییەکان" بووە. مەبەستم بە هیچ شێوەیەک تیۆری پیلانگێڕی نییە. بەڕای من ڕێژیمی ئیسلامی لەسەر دوو پایەی سەرەکی بنیات نرابوو. یەکەم: توخمى ڕۆژهەڵاتگەرایی و دژە ڕۆژئاواگەرایی، کە خەمیرەى هاوبەشى "چەپ"ى جەماوەرى، کۆمەڵگەى ڕۆشنبیرى و بزووتنەوەى ئیسلامى لە ئێراندا بوو. و دووەم: دەسەڵاتی پڕوپاگەندە و دیپلۆماسی وڵاتانی ڕۆژئاوا و میدیاکانیان، بۆ ئەوەی ڕووخسارێک لە بزووتنەوەی ئیسلامی و سەرکردەکانی دروست بکەن و کاریگەری لە قازانجی ئەو لە گۆڕەپانی ناوخۆدا بخەنەگەڕ. شۆڕشی ئێران هاوتەریبە لەگەڵ سەرەتای سەردەمی میدیای مانگی دەستکرد و هەژموونی بازاڕی نێودەوڵەتیی بەرهەمهێنانی بیرۆکە بەسەر بازاڕە ناوخۆییەکان. بە بڕوای من ڕۆژئاوا توانی لە داتا بەردەستەکانی جیهانی سیاسی ئێران هێزێکی نوێی ڕاستڕەوی کۆنەپەرست دروست بکات و وەک سەرکردەیەک بیفرۆشێت بە ئۆپۆزسیۆنێکی بێچارە و بێ ئاسۆ کە بەدوای ڕێگایەکی ڕۆژهەڵاتدایدا دەگەڕا دژی چاکسازی ڕۆژئاوایی شا. و لە کۆتاییدا ئەوە حکومەتی ئەمریکا خۆی بوو کە ئادەمی نارد بۆ ئەوەی سوپای ڕژێمی شا ڕازی بکات کە پشتیوانی لە ڕەوتی ئیسلامی بکات. ڕژێمی خومەینی هەر لەو ڕۆژەی هاتە سەر کارەکەی، لەسەر ئەو ئیعتبارییە ژیاوە. ئەرکی مێژوویی ئەو، سەرکوتکردنی شۆڕش بوو بە ناوی شۆڕشەوە و تا ئەو ڕادەیەی کە لەم کارەدا سەرکەوتوو بوو، بە هەمان ڕادە فەلسەفەی بوونگەرایی خۆی لەناوبرد. حکوومەتی ئیسلامی لە ساڵی ١٣٥٧ لەگەڵ تایبەتمەندییە بایۆلۆژی، کولتووری و هەبوونی کۆمەڵگەی ئێراندا ناگونجێت. ئێران لە ناوەڕۆکی خۆیدا کۆمەڵگەیەکی ڕۆژئاواییە. ڕۆژهەڵاتناسی و شەریعەت نەک هەر ئەمڕۆ، بەڵکو بیست ساڵ لەمەوبەر، لەناو خەڵکی شاردا، نیشانەی دواکەوتوویی و بەبەرد بون و، گاڵتەشی پێدەکرا. مەلا بێ کەسایەتیترین و بێزراوترین جۆری کۆمەڵایەتی بوون. وە ئەگەر لەبیرتان بێت، لە سەرەتاوە دەسەڵاتی ئیسلامی خۆی نەک وەک حکومەتی مەلاکان و خومەینی، بەڵکو وەک حکومەتی باڵی نوێژخوێنانی بەرەی نەتەوەیی هاتە پێشەوە، بە مەبەستی دامەزراندنی سیستەمی پەرلەمانی. کاتێک دەرکەوت کە حکومەتەکەی بازرگان توانای کۆنترۆڵکردنی بزووتنەوەی گەلی نییە، کە هێشتا لە خەیاڵی سەرکەوتنی شۆڕشدا مافی خۆیان دەوێت، خومەینی لە قومەوە هاتە تاران، بازرگان لە کارەکەی دوورخرایەوە، دەسەڵاتی ئایینی-ئاخوندی بەو شێوەیەی کە ئێستا لەسەرکارە دامەزرا.

ڕژیمی ئیسلامی، وەک پەچەیەکی نائاسایی لەسەر جەستەی کۆمەڵگا، هاتە سەر کار بۆ خنکاندنی ئەو شۆڕشەی کە ڕژێمی شا لە سەرکوت کردنیدا بەهیلاک چوو بوو و چەپیش سەکوت بکات. ئیسلامییەکان لەم هەنگاوەدا سەرکەوتوو بوون. بەڵام دروستکردنی حکومەتێکی ئاسایی و بەردەوام شتێکی ترە. ڕێژیمی ئیسلامی بە پێی سروشتی خۆی ناتوانێ حکوومەتێکی وا بێت. گەلی ئێران، کۆمەڵگای ئێران، لەسەر بنەمای نەریت و تایبەتمەندییەکانی، حکوومەتێکی ئیسلامی قبوڵ ناکات. نەوەی ئێمە و ئەو نەوەیەی کە هەنگاو دەنێتە مەیدانی دەستوەردان لە ژیانی کۆمەڵگا بەتایبەتی ئەمڕۆ، ئیسلام و حکومەتی ئایینی قبوڵ ناکات.

ئەگەر جەخت لەسەر ئیسلامیزمی ڕێژیم بکەمەوە وەک بنەمای قەیرانی سیاسی هەمیشەیی خۆی، ئەوە بەو مانایە نییە کە هەژاریی جەماوەری فراوانی خەڵک، دابەشبوونی قووڵی چینایەتی، بێمافی سیاسی تاک و خنکاندنی سیاسی و دڕندەیی و چەوساندنەوەی ڕژیم هەموو ڕۆژێک هۆکاری سەرەکی بێزاری خەڵک لەم حکومەتە نین. بەڵام بێزاری خەڵک لە حکومەت، خەسڵەتێکی هەموو کۆمەڵگا پاوانخوازەکان و هەموو دەسەڵاتە ڕاستڕەوە دڕندەکانە، کە ڕەنگە هەندێک جار سەقامگیرییان هەبێت یان لانیکەم لە ماوەی کەم تا زۆر درێژخایەندا قەیرانیان نەبێت. ڕێژیمی ئیسلامی بە هۆی ناتەبایی قووڵی حکوومەتی ئایینی لەگەڵ کۆمەڵگای هاوچەرخ لە ئێران، چ جای جیهانی سەرمایەداری لە بەربەستی سەدەی بیست و یەکدا، ناتوانێ وەک دیکتاتۆرییەکی پۆلیسی "تەقلیدی" جێگیر و هاوسەنگ بێت.زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی ئێران لە گەنجان پێکهاتوون کە چاویان بەڕووی ژیاندا کردووەتەوە لە نیزامی ئیسلامیدا و زۆر سروشتییە بۆ ئەوان ئەوەی کە دەیبینن بەراورد بکەن لەگەڵ ژیانی ئاسایی خەڵکی سەردەمی خۆیان. ئەم نەوەیە کۆماری ئیسلامیی ناوێت. ئەم نەوەیە شەڕی خۆی لەگەڵ نیزامی ئیسلامی نەکردوە. ئەم شەڕە تازە دەستی پێکردووە. خەڵک، خەڵکی ئەم نەوەیە، فەرمانیان بە ڕێژیم داوە بڕوات. هەموو لایەک ئەم پەیامەیان پێگەیشتووە. مشتومڕی فراکسیۆنە حکومییەکان لە ڕژیمدا چیتر لەسەر بابەتگەلی کۆن وەک ئابوری گشتی یان تایبەت، پەروەردە یان تایبەتمەندبوون، پەیوەندی لەگەڵ ڕۆژئاوا، فراوانخوازی ئیسلامی یان ئیسلام لە وڵاتێکدا نەماوە. بەڵکو بە ڕوونی و سادەیی سەبارەت بە ستراتیژی مانەوەی ڕێژیمی ئیسلامی لەم هەلومەرجانەدا. ئایا ڕێژیم دەتوانێت بە پلەیەک لە سازان و خۆگونجاندن تەمەنی خۆی درێژ بکاتەوە، وەک جۆری دووەمی کۆماری ئیسلامی کە جۆرێک لە "یاسایی"ی کردۆتە بنچینەی کارەکەی کە هێڵی خاتەمیەکانە، یان هەر دەستکاریکردنێک کرانەوەیەک بۆ فراوانبوون لە جووڵە؟خەڵک بەرەوڕووی هەموو ڕژیم دەبات و هەربۆیە خەبات و مانەوە پێویستە کە هێڵی خامنەیی و نەیارانی خاتەمییە. بەڕای من هیچ کام لەم دوو ستراتیژە ئەنجامێکی بۆ ئەوان نییە. هەر جۆرە سازشێکی ڕژیم بەڕاستی دەبێتە هۆی ناتەبایی زیاتری خەڵک و فراوانبوونی خەباتی ئازادی و ڕووخاندنی تەواوی دەسەڵات. لە لایەکی ترەوە ماوەی "لێدان و مانەوە" تێپەڕیوە و سیاسەتێکی لەو شێوەیە لە ئێستاوە مەحکومە بە شکست.

پرۆسەی هەڵوەشاندنەوەی ڕێژیمی ئیسلامی دەستی پێکردووە. بەم شێوەیە ڕووداوی جۆراوجۆر ڕوودەدەن و قۆناغی جۆراوجۆر تێدەپەڕن. کودەتا، دژە کودەتا، خولی ئیفلیجی سیاسی ڕژیم و کرانەوەی سیاسی پراکتیکی، خول وەرگرتن و داخستنی و خولی خوێندنەوە. بەڵام شتێک بەڕای من دڵنیایە و ئەویش ئەوەیە کە خاڵێکی هاوسەنگی نوێ نابێت کە کۆمەڵگا لەگەڵ دەسەڵاتی ئیسلامی کە بەسەریدا حوکم دەکات، جۆرێک لە سەقامگیری ڕێژەیی و ڕۆتینی تەقلیدی گریمانە بکات. گرنگ نییە ئەم تایە بە کام لایەکدا دەسوڕێتەوە، بۆ ماوەیەکی دیاریکراو لە جوڵەدا ناوەستێت.

پرسش: چارەنووسی خاتەمی چۆن دەبینن؟ ئایا خاتامی گۆرباچۆڤ لەم دەسەڵاتە؟

مەنسور حیکمەت: هەڵوێستی گۆرباچۆڤ لە پرۆسەی پێشهاتەکانی سۆڤیەتدا چی بوو، بابەتی گفتوگۆی جدییە. بەڕای من بەراوردکردنی ئێرانی ئەمڕۆ لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەتی ئەو ڕۆژگارە بەراوردێکی سنووردار و فەرمییە. بە بڕوای من خاتەمی لە مێژووی ئێستای ئێراندا کەسایەتییەکی ئینتقالی دەبێت. دۆخەکە بە هەر لایەکدا بگەڕێتەوە، لە خاتەمی و دیاردەی خاتەمی تێدەپەڕێت. خاتەمی تەنیا لە یەک بارودۆخدا دەتوانێت گرنگییەکی درێژخایەن بەدەست بهێنێت و ئەویش ئەگەر جۆری دووەمی کۆماری ئیسلامی، کۆماری ئیسلامی دەستکاریکراو وەک سیستەمێکی درێژخایەن و هەمیشەیی، مومکین بێت. وە ئەمەش مەحاڵێکی مێژووییە. باڵۆنەکە ناتوانرێت کەمێک کون بکرێت. هەر کونێک لە نیزامی ئیسلامیدا بە مانای تەقینەوە و وێرانکاری دێت.

پرسش: چارەنووسی ئۆپۆزسیۆنی لایەنگری ڕژێم و ئەو هێزانەی کە ڕۆژانە لە پێشهاتەکانی ئێستادا فڕێ دەدرێنە ڕیزی ئۆپۆزسیۆن و پێگەی ئەوان لە پێشهاتەکانی سبەینێدا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟

مەنسور حیکمەت: لە دۆخی سیاسی داهاتوودا پێچ و پەنا زۆر دەبێت. هەوادارانی دەسەڵاتی ئەمڕۆ چەندین جار ڕەنگ دەگۆڕن. بێگومان دەرئەنجامی ئەم پشتیوانانە گۆشەگیری و بێپەیوەندییان بە سیاسەتی ڕاستەقینە لە کۆمەڵگادا دەبێت.

پرسش: مێژوو و ئامانجەکانی ئێستای بزووتنەوەی یاسایی ("کۆمەڵگەی مەدەنی") چۆن دەبینن؟ ئەم بزووتنەوەیە لە پێشهاتە کۆمەڵایەتییەکانی ئەمڕۆدا چ پێگەیەکی هەیە؟ چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم بزووتنەوەیە بکرێت؟

مەنسوور حیکمەت: بە بڕوای من هەموو ئەم تەوەرەی کۆمەڵگەی مەدەنی لە ئێرانی ئەمڕۆدا میتۆدێکی شەرمنانە و نیمچە مۆڵەتپێدراو و ناوخۆییە بۆ ڕەخنەگرتن لە ڕێژیمی ئیسلامی بە ئامانجی دەستکاریکردنی. زۆرن کەسانێک کە بە زەحمەتییەکی زۆرەوە هەوڵ دەدەن ڕەنگێکی قووڵی فەلسەفی و مێژوویی بەم بابەتە بدەن. نازانم مێژووی ڕووسیا بە وشەی گلاسنۆست و پێرێسترۆیکا چی کردووە و چەند کەس ئەمڕۆ تەنانەت یەک دێڕ لەو کتێبە ئەستوورانە و دەربڕینی فەزیلەتە پۆمپۆزەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا سەبارەت بەم مەقولنە لەبیرە. کۆمەڵگای مەدەنی وەک ئەو وشانە ناوێکی کۆدی کورتکراوە بۆ ئەوەی دەیەوێت بگۆڕێت، بۆ قسەکردن لەسەر کۆماری ئیسلامی کە فیقهی کەمتری هەبێت. وەڵامێکە لە لایەک دژی توندڕەوی ئیسلامی کوتلەی باڵادەست و لە لایەکی ترەوە دژی عەلمانیەت و خواستی خەڵکین ڕووخاندنی. کاتێک مێژووی کۆمەڵگا لە ئەم قۆناغە تێدەپەڕێت، کە بەم زووانە دەیکات، ئەم دەستەواژەیە لەگەڵ سەرسامە نیشتمانپەروەرە بێ بنەماکانیدا لەبیر دەکرێت.

پرسش: بە بۆچوونی ئێوە پرۆسەی دامەزراندنی کۆماری ئیسلامی چ فۆرمێک دەگرێت؟ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسی یان گواستنەوەی دەسەڵاتی سیاسی؟ شۆڕش؟ هەڵبژاردن یان سیناریۆیەکی تر؟ کام سیناریۆ ئەگەری هەیە؟ هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە؟

مەنسوور حیکمەت: بە بۆچوونی من کۆماری ئیسلامی لە کۆتاییدا بە ڕاپەڕینی شۆڕشگێڕانەی خەڵک و بە شێوەیەکی توندوتیژانە دەڕوخێنرێت. نیزامی ئیسلامی نە لەسەر خۆی دەڕوخێت و نە بە ئاسانی دەڕوات و نە دەتوانێت وردە وردە بگۆڕێت بۆ شتێکی تر. دەبێت بڕوخێنرێت. بەڵام ئەم ڕووخانە نە یەکەم وێستگە و نە دوا وێستگە لە ڕەوتی پێشهاتە سیاسییەکانی داهاتوودا. بەو مانایەی کە لە ڕەوتی ئەو قەیرانە سیاسییەی کە دەبێتە هۆی ڕووخانی ڕێژیمی ئیسلامی، بەربەست و ڕووداوی لەو جۆرە ڕوودەدات کە باست کرد: حوکمی سەربازی، کودەتای بەشێک لە خودی حکومەت، هەڵبژاردن بۆ هێورکردنەوەی خەڵک و هتد. بەدەستهێنانی دەسەڵات لە نێوان فراکسیۆنەکان، ململانێی سەربازی ناوخۆیی و هتد، بەڵام ئەم هەنگاوە حەتمیانە دەبێت ببێتە هۆی ڕۆیشتنی ڕژیمی ئیسلامی. لە لایەکی دیکەوە ڕووخانی ڕژیم بە مانای دەستپێکی قۆناغێکی سەقامگیری سیاسی نابێت. بەڕای من هاتنە کایەی حکوومەتی داهاتوو پڕۆسەیەکی زۆر ئاڵۆزتر و درێژخایەنتر دەبێت لە ڕووخانی نیزامی ئیسلامی.

پرسش: بەپێی ڕەوتی پێشهاتە کۆمەڵایەتییەکان، کام بەدیلەکانی حکومەت بەڕای ئێوە مومکین؟ حکومەتی کرێکاری یان حکومەتی شاهانە؟ کۆماری دێموکرات یان کۆماری دێموکرات یان کۆماری دیموکراتی ئیسلامی؟

مەنسور حیکمەت: پێویستە مرۆڤ بپرسێت کام حکومەت چانسی مانەوەی هەیە وەک حکومەتی ئێران؟ ڕەنگە هەرکام لەو فۆرمانە لە گۆشەیەکى ئەو وڵاتە فراوانەدا لە ڕەوتی پشێوی بارودۆخی سیاسی ئێراندا تاقیبکرێنەوە. ئەگەر حکومەتێکی کرێکاری لە تاران هات بۆ کارکردن، ڕەنگە ئەمریکا لە باشوور و خەڵکی ئایینی لە ڕۆژهەڵاتی وڵات بۆ ماوەیەک شانشینی ئیسلامی و حکومەتی خۆیان دابمەزرێنن. بەڵام بەڕای من حکومەتێکی کرێکاری، کۆماری سۆسیالیستی، باشترین چانسی سەرکەوتنی کۆتایی و چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆی هەیە. حکومەتی ئایینی، بە هەر جۆرێک بێت، ئەوەیە کە بچێت. پێشتر لەبارچووە و لە چوارچێوەی بێزاری خەڵک لە ئایین و ئیسلام، بە هیچ شێوەیەک بەردەوام نییە. دەسەڵاتی پاشایەتی تەنها دەتوانرێت وەک بوکەڵەیەکی ڕۆژئاوا بخرێتە کار، ئەگەر ڕۆژئاوا بەهیچ شێوەیەک ئارەزووی ئەم مۆدێلەیان هەبێت، بە هاوکاری بۆمب و موشەک و "بڕیارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان" لە گۆشەیەکی وڵاتدا. مۆدێلی ڕۆژئاوایی حکوومەتی پەرلەمانی، سوبێکتیڤترین مۆدێلی سیاسییە تا کەسێک سێبەری ئیسلام و ناسیۆنالیزم و ڕۆژهەڵاتناسی لە مێشکی ئەو کەسانە لاببات. ئەم وێنەیە کە جەماعەتی سیاسی بەجێماوەی دوو دەسەڵاتی پۆلیسی شاهانە و ئیسلامی کەرەستەی کوشتن و ئەشکەنجەدان هەڵدەواسن و پانتۆڵ دەبەستن و دێنە پەرلەمان بۆ دەنگدان و "ڕێگریکردن"، مەسخەرە. لە ئێراندا توخمە پێشکەوتنخوازەکە، توخمە ئینسانییەکە، توخمە یەکسانیخواز و ئازادیخوازەکان، توخمە بیرمەندە ئازادەکان و مۆدێرنەکان، دەبێ بە مومارەسەی دەسەڵات کۆنەپەرستی نەهێڵن و لەمەیدانەکە بیکەنە دەرەوە. ئەمە تەنها لە کۆمۆنیزم و کرێکارانەوە دێت، واتە حکومەتێکی کرێکاری، واتە کۆمارێکی سۆسیالیستی.

پرسش: بەڕای ئێوە پەیوەندی نێوان هێزە جیاوازەکانی ئۆپۆزسیۆن چۆن دەبێت؟ کۆمۆنیستەکان؟ موجاهیدین؟ لیبراڵە نیشتمانییەکان، شاخوازەکان لە چ پەیوەندییەکدا دەبن؟ چ جۆرە ڕیزبەندییەک و ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوە دەبێت، لە چ پەیوەندییەکدا و لەسەر چ پرسێک؟

مەنسور حیکمەت: بە بڕوای من نابێت هێزە سیاسییەکانی ئێران بە پێی گرووپکردنی ئێستایان پۆلێن بکرێن، یان تەنانەت تەنیا سەیری هێزە کوتلە کراوەکان بکەن. حیزبی سیاسی نوکی ڕێکخراوی بزووتنەوەیەکی سیاسییە. لەسەر بنەمای یەک بزووتنەوەی سیاسی، بۆ نموونە بزووتنەوەی کۆمۆنیستی، سۆسیال دیموکراسی، بزووتنەوەی سەربەخۆیی وحیزبی جۆراوجۆر دروست دەبن. پێکهاتەی حیزبی کۆمەڵگا زۆر گۆڕاوە، حیزبەکان دێن و دەڕۆن، لە کاتێکدا ئەو بزووتنەوەیانەی کە ئەم دابەشبوونە حیزبییانە لەسەری بنیات نراون، کۆنتر و مێژووییترن. بە بڕوای من سێ بزووتنەوەی سیاسی سەرەکی لە ئایندەی ئێراندا ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن. یەکەم: کۆمۆنیزمی کرێکاری، کۆمۆنیزمی کرێکاری ئێران، لە بزووتنەوەی کاری ڕاستەوخۆی کرێکاریدا، بە تایبەت بزووتنەوەی کرێکارانی شورای ئێران و لە حزبی کۆمۆنیستی کرێکاریدا ، بە دوایدا بگەڕێین. بە بڕوای من لە چوارچێوەیەکی کۆمەڵایەتیدا کۆمۆنیزمی کرێکاری بزووتنەوەی ژنان و بەشێکی گرنگی بزووتنەوەی مۆدێرنیستی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ئەخلاقی لەگەڵ خۆیدا دەبێت، کە گەنجان توخمێکی سەرەکی چالاکن لە ئێرانی ئەمڕۆدا. بە بڕوای من کۆمۆنیزمی کرێکاری لە پێشهاتەکانی ئێستا و داهاتووی ئێراندا، شانسی گەورەی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی زۆر بەهێز. بزووتنەوەی دووهەم بزووتنەوەی دژە ڕیفۆرمیزمی نەتەوەیی ڕۆژئاوای ئێرانە، زۆربەی گرووپە بەناو چەپەکان، واتە گرووپەکانی وەک لقە جۆراوجۆرەکانی فەدایی، حیزبی توودە و لقەکانی دواتر، ڕێگای کرێکاران و هاوشێوەکانی، بە هەموو سنوورە تەشکیلاتییەکانیانەوە ، سەر بەم نەریتەن و سەر بە نەریتی کۆمۆنیزم نین. بەڵام ئەم حیزبانە هێزی سەرەکی ئەم بزووتنەوەیە نین. بەشی سەرەکیی کۆمەڵگای فکری، ئەدەبی و ئەکادیمی ئێران، بەشێک لە خودی بزووتنەوەی ئیسلامی، بەشێکی زۆر لە نوخبەی سیاسی و ئیداریی کۆمەڵگا سەر بە ئەم تەیفەن و ئەم ئاسۆ کۆمەڵایەتییەن. جەمسەرێکی دەوڵەتخوازەکان، مۆدێرنیستی، نەریتخواز کان نیوە چاوی لەسەر ڕێکخستنی سامان. ئەم تەیفە لە بنەڕەتدا ئەو نیشتووانەی سیاسی لەخۆدەگرێت کە لە ئەنجامی داڕمانی دوو ڕەوتی سەرەکی ئۆپۆزیسیۆنی تەقلیدی ئێران واتە پارتی توودە و بەرەی نیشتمانییەوە سەرهەڵدەدات. ئەم ناسیۆنالیزمە ڕۆژهەڵاتییە، بە بڕوای من، لە دوای ڕووخانی نیزامی ئیسلامی، قەڵایەکی سەرەکیی بەرەنگاربوونەوەی نەزمی کۆن دەبێت، بەڵام لە ڕووی ئیدیعای دەسەڵات لە ئێراندا، پێموایە کەمترین چانسی هەیە. ئەمە ڕەوتی کاڵفام، لە سروشتدا بێ ئاسۆ و ئۆپۆزۆسیۆنیە. و لە کۆتاییدا بزووتنەوەی سێهەم ناسیۆنالیزمی کۆنەپەرست و لایەنگری ڕۆژئاوایە، کە بە ڕژێمی شا ناسرا بوو. ئەم بزووتنەوەیە نەک هەر پاشایەتیخوازەکان، بەڵکو ژمارەیەکی زۆر لە بازنەی پەیوەست بە بەرەی نیشتمانی و ڕەوتی کۆماری و بەناو "لیبراڵ"یش دەگرێتەوە. ئەمە جەمسەرێکە کە لە ڕووی ئابوورییەوە زۆر ڕاستڕەو و دژە کرێکارییە، لە ڕووی سیاسییەوە گەورە و خۆسەپێنە و لە ڕووی کولتوورییەوە بەرەو ڕۆژئاوا و تا ڕادەیەک مۆدێرنیستە. لە باشترین حاڵەتدا ئەو کۆمەڵگایەی کە ئەم کەسانە بەرهەمی دەهێنێت، شتێکی هاوشێوەی تورکیا دەردەچێت. بە بڕوای من ململانێی کۆمەڵایەتی لە ئێران دواجار لە نێوان ئەم سێ جەمسەرەیە. لەم دابەشبوونەدا من بزووتنەوەی ئیسلامیم حساب نەکرد، چونکە بەڕای من تەمەنی کۆتایی هاتووە و گروپە پزیشکییە ئیسلامییەکان خۆیان لە گۆشەی ڕەوتی دووەمدا دەبیننەوە، واتە ناسیۆنالیزمی ڕۆژهەڵاتی. لە لایەکی ترەوە ناوی لیبرالیزمم نەهێنا، چونکە بە بڕوای من دەمێکە بزووتنەوەیەکی لیبراڵمان لە ئێراندا نەبووە. ئەو ڕەوت و خەڵکانەی کە بەزۆری لە ئۆپۆزیسیۆنی ئێراندا بە لیبراڵ ناودەبرێن، نەک هەر پەیوەندییان بە لیبرالیزمەوە نییە، بەڵکو کردەوە و تێڕوانینی سیاسییان ١٨٠ پلە دژی لیبرالیزمە و لە ڕووی پلاتفۆرمی ئابووری، سیاسی و کولتوورییەوە، تەنانەت لەگەڵ ئەوپەڕی ڕاست لە ئەوروپا، لێکچوونیان زیاترە. بەهەمان شێوە جەمسەرێکی گرنگی جیهانی ڕۆژئاوا، واتە سۆسیال دیموکراسی، بە هۆکاری جۆراوجۆری مێژوویی هاوتایەکی ئێرانیشی نییە. ئێمە بزووتنەوەیەکی سۆسیال دیموکراتیکمان لە ئێراندا نییە.

بەهەر حاڵ ئەو سێ بزووتنەوەیەی کە باسم کرد لە بنەڕەتدا لە ڕوانگەی سیاسییەوە جیاواز و سەربەخۆن. لەناو هەر تەیفێکدا شاهیدی دروستبوونی دووری و نزیکایەتی و یەکگرتوویی و بەرە و هاوپەیمانی ڕێکخراوەیی دەبین، بەڵام خاڵی هاوبەشی زۆر لە نێوان ئەم سێ بزووتنەوەیەدا نییە. جیاوازیەکان لەڕادەبەدەر قووڵ و ئایدیۆلۆژی و جەوهەرین.

پرسش: بە بۆچوونی ئێوە، هێزەکانی بۆرژوازی ڕۆژئاوا لە گۆڕەپانی پێشهاتە ئەگەریەکانی ئێراندا دادەنرێن؟ ئایا ڕۆژئاوا لە بەرامبەر پێشهاتە ڕادیکاڵەکانی داهاتوودا بەرگری لە کۆماری ئیسلامی دەکات؟ ئایا هەمان ڕێککەوتن لەسەر ئایندەی ئێران دەبێت؟ ئایا کۆنفرانسی گوادالوپی دووبارە دەبێتەوە؟

مەنسور حیکمەت: بە بڕوای من حکومەتەکانی ڕۆژئاوا زۆر پراگماتیکانە مامەڵە دەکەن. ئەوان لایەنی حکومەتی ئێستا دەگرنە بەر و سەیری بەدیلە ئەگەریەکان دەکەن. لە دۆخێکی ئایدیاڵدا بۆ ڕۆژئاوا، ڕێژیمی ئیسلامی پێویستە جێگەی خۆی بداتە کۆنەپەرستانی لایەنگری ڕۆژئاوایی غەیرە ئایینی. بەڵام ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە کراوە نەبێت، هەوڵ دەدەن زۆرترین ئەگەر لە مەرجەکانی ئێستا وەربگرن. تا خاتەمی هەبێت پشتیوانی خاتەمی دەکەن و ئەگەر پشتڕاستکرایەوە کە ڕژیم دەڕوات، ئەویش لادەبەن. بە بڕوای من ئەگەرەکانی دەستێوەردانی ڕۆژئاوا لە فەزای سیاسی ئێراندا بە تەواوی پەیوەستە بە خێرایی گەشەکردن و دەسەڵاتی بزووتنەوەی خەڵکەوە بۆ ڕووخاندن. تا بزووتنەوەی خەڵک بەهێزتر و ئاڕاستەکراوتر بێت، فەزای سەپاندنی سیاسی وڵاتانی ڕۆژئاوا کەمتر دەبێتەوە. جیهان زۆر گۆڕاوە. زلهێزه کانی ڕۆژئاواوەئامرازەکانی سێ دەیە لەمەوبەریان نییە بۆ دەستوەردان لە دۆخی سیاسی کۆمەڵگاکانی دیکە.

پرسشی ژمارە ۱ – دی ١٩٩٨ - دێسەمبەری ١٩٩٨

وەرگیڕانی بۆ کوردی:کاوە عومەر