دووبارە خوێندنەوەی سەرمایەی مارکس - وتار لە ئەنجومەنی مارکسی لەندەن - شوباتی ٢٠٠١
وەڵامی چەند پرسیارێک

- ناتوانین پرسیار بکەین؟

حیکمەت: ببورە ڕاست دەکەیت. پرسیارێک دەربارەی بەشی پێشوو. تۆ دەڵێی، پرسیارەکەت دووبارە دەکەمەوە.

- لێرەدا لە ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیدا پێناسەیەک هەیە سەبارەت بە ماتریالیزم لە زانستدا...

حیکمەت: مارکس مشتومڕ لەگەڵ فۆیەرباخ دەکات، لە بنەڕەتدا، لەگەڵ ماتریالیزمی پێش خۆی. فیورباخ نموونەیەکی باشی ماتریالیزمە، کە بێگومان هەمووی لەسەر ئەو ڕاستیەیە کە مارکس دەڵێت بە بڕوای فۆیرباخ جیهانی ماتریالیزم جیهانی ماتریالیزمە و عەقڵی مرۆڤ ڕەنگدانەوەی ئەم جیهانەیە. ئەگەر جیهان بەرهەمێکی پراکتیکی بێت، ئەوەندەی بەرهەمی جیهان و سروشت و بارودۆخی ماددی دەرەکییە، بەرهەمی پراکتیکی مرۆڤە و کۆی ماتریالیزم بۆ مارکس مەقولەیەکی بنەڕەتیی هەیە "هێزی زیندووی مرۆڤ سوودبەخشە". لە بارودۆخەکانیدا". مارکس دەڵێت ئەم وێنانەی لێرەدا دەیبینن سێ سەد ساڵ لەمەوبەر شتێکی تر بوون. ئەم واقیعە بابەتیی دەرەکییە جێگەی پراکتیکی مرۆڤایەتی گرتەوە. ئەمەی خستە سەر ڕوونکردنەوەی ماتریالیزمی خۆی. بەڵام لە لایەکی دیکەوە، لە دیدی مارکسدایە کە کۆمۆنیزم و ماتریالیزمی پراکتیکی پێکەوە بەکاردەهێنێت - بە هەمان هۆکار کە لە بەشەکەی تردا وتم. ئەو مەقولە گۆڕانکارییە کە ناوەندی بیری مارکسە، کە دەبێ ئەو دیاردەیە بگۆڕدرێت و فەیلەسوفەکان چۆن لێکدانەوەیان بۆ جیهان کردووە، لەکاتێکدا بنەما لەسەر گۆڕینی جیهانە.

ئێمە بە وردی باسمان لە شوێنی پراکتیک کرد لە تیۆری مارکسیزمدا، بە تایبەت لە دووهەمین کۆبوونەوەی کۆمۆنیزمی کرێکاریدا. لێرەدا مارکس بە ڕوونی ماتریالیزمی پراکتیکی بە پێچەوانەی ماتریالیزمی گەمژانە و تەنیا تیۆری و فیکریی فۆیەرباخ بەکاردەهێنێت. بە پێچەوانەی ئەوەی کە جیهانی ماددە و دونیای عەقڵ دوو دیاردەی جیاوازن و ڕووبەڕووی یەکتر دەبنەوە و پردێک لە نێوانیاندا نییە. مارکس دەڵێت ئەمە بە پراکتیکی مرۆڤ دەگۆڕێت، ئەم پراکتیکە خودی جیهانی ماددی دەگۆڕێت.

پەیوەندی نێوان ئەم لایەنەی مارکسیزم و بوونی بابەتیی چینی کرێکار چییە؟ ئایا چینی کرێکار لە پێگەی چینایەتی خۆیدا بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی درک بەم پرسە دەکات یان لە ڕاستیدا درکی پێکردووە؟ ئەگەر وایە فۆڕمی چییە و لە چ پەیوەندییەکدایە؟

حیکمەت: هاوڕێ هادی ئێوە ئەڵێن کە من باسم لە لایەنی نەرێنی سەرمایە کردووە، لایەنی نەرێنی کۆمۆنیزم و مارکسیزم، واتە گۆڕانی بارودۆخی ئێستا بنەمای ئەوانە... چینی کرێکار، کە توخمە چالاکەکەی ئەم گۆڕانکارییە، ئاگاداری ئەم ڕۆڵەیە خۆی وە ئایا لە ژیانی کۆمەڵایەتی خۆیدا دەرک بەم مەقولەیە دەکات یان نا؟

مارکس لە "ئایدۆلۆژیای ئەڵمانی"دا باس لە دوو خاڵ دەکات - لە بەشی ١١ بە ناونیشانی "پێشمەرجەکان بۆ ڕزگاری ڕاستەقینەی مرۆڤ"- دەڵێت کە دوو مەرجی بنەڕەتی هەیە بۆ ڕزگاری مرۆڤ، بۆ لەبەین بردنی کۆمەڵگەی ئێستا و لەناوبردنی کۆمەڵگەی چینایەتی. یەکەم: لە ڕوانگەی بابەتیی و ئابوورییەوە، هێزە بەرهەمهێنەرەکان ئەوەندە گەشەیان کردبێت کە بکرێت شتێکی دیکە بیخەیتە جێگەیان،ئەگینا دەبێتە دابەش بونی هەژاری، ئەگینا ئازادی بەدی نایەت. لە ئەنجامدا دەبێ هێزی ئابووری مرۆڤ ئەوەندە گەشەی کردبێت کە بتوانێت جیهان بگۆڕێت. وە خاڵی دووەم پەیوەندی بە پرسیارەکەتەوە هەیە. واتە ئەگەر هێزی گۆڕانکاری لە هەناوی ئەم کۆمەڵگایەدا سەری هەڵدابێت، پێی دەوترێت جەماوەری شۆڕشگێڕ. دەبێ لە ناخی کۆمەڵگای مۆدێرن جەماوەرێکی شۆڕشگێڕ هەبووبێت کە بیەوێت ئەم دۆخە بگۆڕێت. واتە مارکس میکانیزمەکە ڕوون دەکاتەوە، ڕێک بەو شێوەیەی کە تۆ دەیڵێیت، لە ڕێگەی چینی کرێکارەوە، کە چیتر ئەم دۆخە قبوڵ ناکات.

بەڵام پرسیارەکەت ئاماژە بە لایەنێکی ئایدیۆلۆژی زیاتر دەکات. ئایا دەڵێی چینی کرێکار وەک چینێک ئاگاداری ئەرکی خۆیەتی؟ دەتوانین لێرەدا تاوتوێ بکەین. من پێموانییە ئەم مشتومڕە لە خودی سەرمایە و هتد، یان لە ماتریالیزمی مێژووییدا وەڵام بدرێتەوە. ئێمە دێینە سەر باسی مانیفێستی کۆمۆنیست و دێینە سەر ئەو باسانەی کە لە سەر تەوەری کۆمۆنیزمی کرێکاری وروژمان کردوون.

مارکس لە مانیفێستی کۆمۆنسیتدا، کۆمۆنیزم بە هۆشیاری بەشێک لە چین پێناسە دەکات نەک هۆشیاری تەواوی چین. ئەو دەڵێت کۆمۆنیستەکان ئەو بەشەن لەو چینەی کە دەرکیان بە رزگاری چینی کرێکار و هەلومەرجەکانی بەدیهێنانی بردوە و نوێنەرایەتی بەرژەوەندیەکانی تەواوی چین دەکەن لەبەرانبەر بەشەکانیدا،و بەرژەوەندی چینی جیهانیش لەبەردەم بەشەکانی وڵاتەکەیدا دەکات، و ڕزگاری تەواوی مرۆڤایەتیش. کۆمۆنیزم بەشێکی خۆئاگایە لەناو چیندا. بەم مانایە کۆمۆنیزم بەرهەمی ئەم پرۆسەیەیە،لەڕێگەی ئەم هەلومەرجەی سەرمایەداری کۆمۆنیزم لەخیدا دەداتە دەرەوە، بەڵام بەو مانایە نییە کە چینی کرێکار کە بەیانیان بە فیکەیەکی کارگە دەچێتە سەر کار و شەوانە بە فیکەیەکی کارگە دەڕواتە دەرەروە لەکارگە، ئیتر بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی دەبێتە کۆمۆنیست.

ئەو ڕونکردنەوەی کە مرۆڤ لە ئەدەبیاتی مارکسیستەوە وەری دەگرێت ئەوەیە کە ئەمە کاری حیزبێکی سیاسیە. ئەمە کاری بەشێکی دیاریکراوی ناو چینە، کە بە وردی پەیوەندی بە لایەنی زانستی سەلمێنەری کۆمۆنیزمەوە هەیە. کۆمۆنیزم دەبێ فێر بکرێ، بهێنرێتە ناو چین و ئەو بەشە خۆئاگا و کۆمۆنیستی چینەش پەروەردە بکرێت و دروست بکرێت. وە ئەمەش لە بنەڕەتدا لە ئەدەبیاتی کۆمۆنیستدا بە حیزبی کۆمۆنیست ناودەبرێت. ئێستا ئێمە لە سەدەی بیستەمدا دەژین و گوێمان لە "حیزبی پارێزەر"، "حیزبی ئازادی"، "حیزبی توودە" و هتد بووە. بەڵام لەو کاتەدا کە مارکس مانیفێستی نووسیوە، مەقولەی حیزب مانایەکی فراوانتری هەیە لە چاو ئەوحزبە سیاسیانەی کە لە سەدەی بیستەمدا دروست بوون، وە دەزانرێت کە سەرۆک و ئۆفیسەکەیان لە کوێن و هتد.

مارکس باس لە حیزبی کۆمۆنیست دەکات وەک بزووتنەوەیەک و تۆڕێکی بەرفراوان لە چالاکانی کۆمۆنیستی ئەوروپی، کە هێڵی فکری جیاوازیان هەیە و ڕەنگە هەندێک جار پێکەوە کۆنفڕانس و سیمیناریان هەبێت، بەڵام کۆمەڵێک ئەدەبیات و تاک و بازنەیەک کە بە تەواوی و لە بنەڕەتدا کرێکاری پێشکەوتنخوازن. وە ڕۆشنبیرانی کۆمۆنیستن، و پێیان دەوترێت حیزبی کۆمۆنیست. واتە مارکس ئەو مەیلە کۆمۆنیستییەی کرێکاران کە لەناو چیندا سەریهەڵداوە بە حیزبی کۆمۆنیست ناودەبات. بە شێوەیەکی دینامیکیتر سەیری حیزبەکە دەکات. دەبێت ئەو بزووتنەوەیە سەرهەڵبدات. پاشخانی ئەو بزووتنەوەیە ئۆتۆماتیکییە و ئێستا لەگەڵ مارکسیزم و بیرکردنەوەکانیشی دایە، بەڵام دەبێت سەرهەڵبدات. ئەمەش واتە دەبێت دووبارە بەرهەمبهێنرێتەوە، بەرەنگاری بێتەوە، ڕەخنەی لێبگیرێت، بکرێت وەڵامی ڕەخنەکانی بدرێتەوە و هتد. ئەمە ئۆتۆماتیکی بەدەست نایەت.

بەڵام ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی وا گریمانە دەکات کە جەماوەرێکی شۆڕشگێڕ لە کۆمەڵگای هەبوودا هەیە - شۆڕشگێڕێک، نەک بە مانای چریکی فیدائی وشەکە - شۆڕشگێڕ بەو مانایەی کە من وتم، بە مانای نەرێنی وشەکە. شۆڕشگێڕ لە ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیدا بە واتای کەسێک دێت کە بیەوێت بگۆڕێت، نەک کەسێک کە بە گۆرانی"دایە، دایە" بڵیت و چەک بەدەستەوە بگرێت – بێگومان بەوە ناڵێن"شۆڕشگێڕ". ئەوەی کە مەبەستی لە "شۆڕشگێڕ" ئەوەیە کە دەیەوێت سیستەمی هەبوو بگۆڕێت، بەئەمە دەڵێت جەماوەرە شۆڕشگێڕ . ئەو کەسەی کە نایەوێت، قبوڵ ناکات و دەیەوێت شتێکی تر جێی بگرێتەوە. بەم مانا شۆڕشگێڕانەیە. بە واتای "مەکتەبیە" و "ئۆردوگایی" نییە. "شۆڕشگێڕ" وەک ئەو چینەی کە دەیەوێت ئەم بارگرانییە لە شانی خۆی فڕێ بدات. بەم مانایە دەڵێت جەماوەرێکی شۆڕشگێڕ سەرهەڵدەدات و دەبێت سەرهەڵبدات. وە ئەم جەماوەرە شۆڕشگێڕە جگە لە هەلومەرجی ئابوری ئامادە، کە دەتوانێت جێگەی ئەم سیستەمە بە شتێکی تر بگۆڕێت، رزگاری راستەقینەی مرۆڤایەتی کارا دەکات. لە ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیادا ئارگیومێنتی مارکس ئەمەیە. بەڵام باسی ئێمە هەمیشە ئەوە بووە کە دەماری ئایدیۆلۆژی (ئایدۆلۆژی وشەیەکی باش نییە)، دەماری تیۆری و باری زانستی بزووتنەوەی کۆمۆنیستی بخرێتە ناویەوە. مارکس خۆی ئەم کارە دەکات و مارکسیستەکان بەگشتی ئەو بەشەن کە ئەم هۆشیارییە دەهێننە ناو بزوتنەوەی چینایەتییەوە.

- باسی میتۆدی مارکست کرد. لە پەراوێزی باسەکەیدا مارکس دەڵێت زمانی هیگڵم بەکارهێناوە. وا دیارە لەگەڵ باسەکانی مارکسی گەنج و مارکسی پیردا سنووردارکردنێکی ڕوونتان هەیە. لە باسەکەتدا ئارگومێنتێکت هەیە و ئاماژەکردن بە کتێبی ئایدۆلۆژیای ئەڵمانی دەریدەخات کە تۆ پچڕانێک لە بۆچوونەکانی مارکسدا دەبینیت...

حیکمەت: ڕاستگۆیانە بڵێم من لە قۆناغە جیاوازەکانیدا، یان کاتێک دەچێتە ناو ئابووری یان سیاسەت و هتد، پچڕانێک لە بیری مارکسدا نابینم. سەبارەت بە باسی شێوازی...

- چی دەڵێیت دەربارەی دیالێکتیکی هیگڵ؟

حیکمەت: پێم وایە لە هەموو کاپیتاڵدا دەتوانرێت دیالێکتیکی هیگڵی پیشان بدرێت، ئەوە من دەیڵێم. واتە دیالێکتیکی هیگڵی لە کاپیتاڵدا زۆر جوان بەکارهاتووە. لە بەشی "بەرهەم"دا، حەز دەکەم بگەڕێمەوە سەر باسی میتۆد. ئەو کێشەیەی کە من لە خستنەڕووی باسی "میتۆد"م هەیە ئەوەیە کە ناتوانین بە شێوەیەکی ئەبستراکت باسی میتۆدەکە بکەین پێش ئەوەی چەند بابەتێکمان هەبێت کە بتوانێت جەوهەر ببەخشێت بە باسی میتۆدەکە. لە درێژەی ئەم باسەدا پێویستە - لە چەند شوێنێکدا، واتە کاتێک باسەکە لە ڕووی ناوەڕۆکەوە کەمێک بەرەو پێشەوە دەڕوات- بوەستین و باس لە میتۆدەکەی بکەین، بزانین لێرەدا مارکس چ جۆرە میتۆدێک شیکاری دەکات. وە سەرەتای ئارگیومێنتەکەم لە ڕاستیدا ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە چۆن مارکس خۆی ئارگیومێنتەکە دەخاتە ڕوو و چۆن دەیباتە سەر - بە پێچەوانەی ئەوەی کە چۆن لە ئارگیومێنتەکە تێدەگات. دەبێت باسی ئەمانە بکەین.

بێگومان بە بڕوای من، سەرمایە نموونەیەکی باشە لە تێگەیشتن لە باسی دیالێکتیک لە شیکاری زانستی و ڕەخنەییدا، هەروەها چوارچێوەیەکی کلیشەیە بۆ باسکردنی abstraction - ئەبستراکشن، میتۆدی ئەبستراکت لە مەقولە و چۆنیەتی ئەبستراکت لە فۆرمەکان و بچمە ناوەڕۆکەکەیان و لە بەشەکەوە بگەڕێمەوە بۆ کۆی گشتی و هتد دەگەم بەو شتە. پێم وایە سەرمایەی مارکس بەم مانایە بەڵگەنامەیەکی دیالێکتیکە. تەنانەت "گروندریسە" زۆر زیاتر لەم جۆرەیە. بەڵام کاپیتاڵیش هەیە، بە تایبەت ئەگەر سەیری سەد لاپەڕەی یەکەمی کاپیتاڵ بکەین، بە تەواوی دیالێکتیکە...

- مارکس لە شوێنێکدا باس لە چین دەکات لە خۆیدا و چین بۆ خۆی، لە ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیدا... ئایا چینی کرێکار ئاگایە یان نا پەیوەندی بەم مەقولانەوە هەیە؟

حیکمەت: کاتێک مارکس دەڵێت چینی کرێکار... فێربووین کە وەک سەندیکا بیر لە کرێکار بکەینەو، کاتێکیش دەڵێین "چینی کرێکار"، مەبەستمان کۆی ژمارەی ئەو کرێکارانەیە کە دێنە کارگە! بە بڕوای مارکس، خودی چینی کرێکار ئەو چینەیە کە لە بەرهەمهێنانی سەرمایەداریدا سەریهەڵداوە، لە نهۆمی هەژدەیەمی بینایەکەوە دەبینیت کە کرێکاران دەچن بۆ کارکردن. کرێکارن چینی کرێکار یەکێکی ترە لە مەقولەکان. بۆ خۆی ئەو کاتەیە کە ئەم چینە پێگەی خۆی دەردەخات و چین دەبێتە چینی خۆی، کە ئاگاداری بوونی جیاوازی خۆیەتی لە کۆمەڵگادا. وە بەڵێ ئێمە کرێکارین و ئەمە پێگەی ئێمەیە لەم کۆمەڵگایەدا. سەرهەڵدانی ئەم خۆ وشیاریە چیتر ئۆتۆماتیکی نییە. مەقولەکە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی لەلایەن کۆمەڵگاوە دیاری دەکرێت. ڕەعیەتەکان کە بێدەسەڵات بوون، هاتنە شار و بوون بە کرێکاری مووچەخۆر. کرێکارێک هەیە، لە خۆیدا چینێکە. چینێک کە بەڕاستی بوونی هەیە و هێزی کاری خۆی دەفرۆشێت و بەو شێوەیە دەژی. بەڵام بۆ ئەوەی ببێتە خۆی بۆ مارکس، دەگەڕێتەوە بۆ باسی هەڵوێست، دەگەڕێتەوە بۆ جیهانبینی، دەگەڕێتەوە بۆ باسی سیاسەت بۆ مشتومڕی فراکسیۆنەکانی ناو خودی بزووتنەوەی چین و هتد. خودی مەقولەی چین بەم شێوەیە پشکنین دەکرێت. حیزبایەتیی چینایەتی دێت و دەبێتە بەشێک لە پێناسەکەی - لێرەدا لە باسی چینایەتی بۆ خۆی.

- لە شوێنێک لە ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیدا، مارکس باسێکی لەبارەی چینەوە هەبوو کە دەڵێت چین بۆ ئێمە abstraction، ئەبستراکتە، شتێکی تایبەت نییە...

حیکمەت: لە خۆیدا نییە، لە خۆیدا abstraction نییە، لە خۆیدا واقیعییە. کاتێک دەگەینە پرۆسەی کار و کڕین و فرۆشتنی کار، دەبینین دیاردەی کرێکار زۆر بابەتییە، وەک چۆن کەسێک کە کارەکەی دەفرۆشێت، پێکهاتەیەکی کۆمەڵایەتی بابەتییە.

- باسی پێگەی بابەتیی و زانستی سەرمایەتان کرد. ئەگەر بە ئایدیۆلۆژیای مارکسیزم ناوی ببەم، پێشتر لە چەپی نەریتی ئێمەدا، ئەم لایەنە زانستی و بابەتیییانە وازیان لێ هێنرا و لایەنە ڕەخنەگر و ناڕازییەکانی مارکس وەک ئایدۆلۆژیایەک کاریان دەکرد...

حیکمەت: بۆ وا وایە؟

- پرسیاری دووەمم ئەوەیە کە ئێوە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دژایەتیتان بۆ پێدانی بەرنامەکە لەلایەن سۆسیالیست و کۆمۆنیستەکانەوە وروژاند. ئەگەر ئەمڕۆ سەیری بکەین، ئەنارکیستەکان پێیەکی جێگیری بزووتنەوەی دژە سەرمایەدارین. ئەزموونەکان دەریانخستووە کە زۆربەیان هەم لە ڕابردوو و هەم لە ئێستادا خۆیان لە پێدانی مۆدێل و بەدیل بەدوور گرتووە.

حیکمەت: بەشی یەکەمی وتارەکەت، "بۆچی چەپەکان بەگشتی لایەنە شۆڕشگێڕ و یاخی و ئۆپۆزسیۆنخوازەکانی مارکسیزمیان گرتووەتە بەر و هیچ پەیوەندییەکیان بە ناوەڕۆکە زانستییەکەیەوە نەبووە" و هۆکاری ئەمەش بۆ ئەوەیە کە ئەو چەپانەی کە تۆ باسی دەکەیت ئەم کتێبە بەکەڵکیان نایەت. ئەو باسە بخوێنەرەوە کە لە "بەرەو سۆسیالیزم" ژمارە ٢ی خولی دووەمی دژی "وەحدەتی کۆمۆنیست"دا خستوومەڕوو. لەوێدا هەوڵم داوە ئەوە نیشان بدەم کە کێشەی وەحدەتی کۆمۆنیستی بۆ نموونە ناپیشەسازیی ئابووریی ئێرانە. ئه گه ر کێشه که تان به پیشه سازی نه بوونی ئابوری ئێرانه - وه ک ڕاهی کارگەر- ئه وا سوودی کتێبی سه رمایه چییه ؟ سەرمایە دەیەوێت نیشان بدات کە پیشەسازی هەرچی بێت لە کۆتاییدا مڵکی لایەنی بەرامبەرە، کە بنەمای ئیستغلالکردنی سەرمایەداری پیشەسازییە. ئێستا ئێوە سوورن لەسەر ئەوەی پیشەسازی بێتە ئەم وڵاتە و خاوەندارێتیەکەشی سەرمایەداری بێت!

پێم وایە بەشێکی گرنگ لە فەرامۆشکردنی تەوەری زانستی مارکس (هەمان کاپیتاڵ و هتد) لەبەر ئەوەیە کە ئێمە باس لە بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی تر دەکەین، کە هیچ پەیوەندییەکیان بەو لایەنە نەرێنییەی دۆخی ئێستاوە نییە. گرنگیان نییە ئەوەی کە لەناویان دەبەن بەڕاستی سەرمایەدارییە کە لەناو دەبرێت. ئەمانە سەر بەو بزووتنەوەیە نین کە دەیەوێت دۆخی ئێستا بگۆڕێت. ئەمانە بزووتنەوەیریفۆرمخوازی توندوتیژن.

بە بڕوای من "ڕیفۆرمیزمی زۆرەملێ" زۆربەی سەدەی بیستەم لەگەڵ مارکسیزم تێکەڵ کراوە. چونکە توندوتیژە، خۆی بە شۆڕشگێڕ ناودەبات. بەڵام ڕیفۆرمخوازی زۆرەملێیە. چونکە ئەوەی دەیەوێت بیهێنێ جگە لە خۆگونجاندن لە سیستمی هەبوو هیچی تر نییە. دەتوانی بچیت شۆڕشێک بکەیت و بە تانکێکەوە بچیتە ناو تاران و بڕیار بدەیت کە یارمەتی بدەیت بە سەرمایەدارە نەتەوەییەکان و دەستی بیانییەکان لە موڵکی گشتی ببڕیت و نەوت بە نیشتمانی بکەیت یان مس بە نیشتمانی بکەیت. بەڵام ئەمە بکە بە ڕێبازی چریکی، بە قەرەباڵغی و مانگرتنی زانکۆ، بە بەرد فڕێدان و بە هەزار و یەک شتی تر و بە خۆی دەگوت مارکسیست. ئەوان وتیان! بزووتنەوەی خوێندکاری شەستەکان خۆی بە مارکسی ناو دەبرد. هیچ پەیوەندییەکی بە مارکسیزمەوە نەبوو. بزوتنەوەی جوتیاران لە چین و بزووتنەوەی بۆرژوازی نەتەوەیی لە چین خۆیان بە مارکسی ناودەبرد، و هیچ پەیوەندییەکیان بە سەرمایە نەبوو. چونکە هیچ پەیوەندییەکی بە لایەنی ئابوورییەوە نییە. پێم وایە لایەنی زانستی سەرمایە و مارکسیزم هەمیشە لەبیر دەچێتەوە کاتێک ئەو بزووتنەوەیەی ئێمە باسی دەکەین ئەو بزووتنەوەیە نییە کە لە ڕووی مێژووییەوە بۆ گۆڕینی ئەم سیستەمە دۆزرایەوە. بزووتنەوەی جوتیاران بۆ زەوی دۆزراوەتەوە، بزووتنەوەیەکی بۆرژوازی چینی دەستی کردووە بە رزگاربوون لە بافور و تریاک و ئینگلیزەکان، بۆ ئەوەی دواجار چین بتوانێت وڵاتەکەی ئاوەدان بکات. جیهان دونیای دوای كۆنگرەی نەتەوەكانی رۆژهەڵاتە، هەموان دەیانەوێت لە شوێنێك شتێك بڵێن، چونكە لینین وتی، بە سۆشیالیست ناوی ببە، هەروەها وتی ئێمە سۆسیالیستین، ئامانجی ئەویش یارمەتیدانی بوو لە دژی رووسەكان. ئەوان پێویستیان بە سەرمایە نییە. چونکە بڕۆنە ناو سەرمایە وە سەریان گێژدەخوات و دەڵێن ئەمە پەیوەندی بە ئێمەوە نییە. سەرمایە پەیوەندی بە پیشەسازیکردنەوەی وڵاتانی جیهانی سێیەمەوە نیە. ئه‌م سه‌رمایه‌ بۆ هه‌موو سیاسه‌تی چریکی بۆ نموونه‌ خەتی٣ و هتد كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای داخوازی پیشه‌سازی سه‌ربه‌خۆ له‌ جیهانی سێیه‌م و ووڵاتانی دواكه‌وتووه بنیاتنراوە‌، کاپیتاڵ سوودی چییه‌؟!

بێگومان ئەم کتێبەم هێناوە - ئەفسانەی بۆرژوازی نەتەوەیی و پێشکەوتنخواز - کە مشتومڕێک بوو ئەو کاتە لەگەڵ چەپی ئێراندا هەمانبوو. بەدڵنایی ئەمە بابەتەکەیە. بە ڕوونکردنەوەی کتێبی سەرمایە دەستی کرد. دەڵێت بەڕێز گیان ئەگەر ئەمە بخوێنیتەوە تێدەگەیت کە کێشمەکیشی کۆمەڵگەی سەرمایەداری لەسەر ئیستغلالکردنی هێزی کارە. فڵان خەڵکی کوێیە، دواتر پارەکەی بۆ کوێ دەبات، چ جۆرە کاڵایەک بەرهەم دەهێنێت، هاوڕێیەتی لەگەڵ کام ئەنجومەنی دەستەڵاتەدا هەیە، تا چەندە دیموکراسیە، دکتۆر موسەدق دەناسێت یان نا، هیچ کاریگەرییەکی لەسەر ئەو ڕاستییە نییە کە سەرمایەداریی پەیوەندی بە ئیستغلالکردنی هێزی کارەوە هەیە.ئایا ئێوە لەگەڵ ئەمەداناکۆکن یان نا. ئەگەر دژی سەرمایە بیت، ئەم مشتومڕانە فڕێ دەدەیت سەبارەت بە وابەستەیی و هتد. پێویستە بێیتە سەر باسێکی شۆڕشی سۆسیالیستی. کۆی باسی "ئەفسانەی بۆرژوازی میللی-پێشکەوتنخواز" وەڵامی ئەو پرسیارەیە کە هاوڕێکەمان وروژاندی.

بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان جگە لەو بزووتنەوە ڕاستەقینەی کە باسم کرد، "بزووتنەوەی ڕاستەقینە کە ئامانجی گۆڕینی دۆخی ئێستایە". کۆمۆنیزم تاکە بزووتنەوەی ناڕەزایی نییە لە جیهاندا، سەدان بزووتنەوەی ناڕەزایەتی دیکەش هەن: فێمینیزم بزووتنەوەیەکی ناڕەزایەتییە. بەرەنگاربوونەوەی ڕەگەزپەرستی بزووتنەوەیەکی ڕاستەقینەیە. بزووتنەوەی وڵاتانی دواکەوتوو و بۆرژوازی بۆ پیشەسازیکردن و دواجار پشک و رێژەیەکی باشتر لە دەسەڵات و پارە لە جیهاندا بەدەست بهێنن بە بەراورد بە وڵاتانی ئیمپریالیست، بزووتنەوەیەکی راستەقینەیە و خاوەنی کەسایەتی خۆیەتی. بەڵام هەژموونی مێژوویی کۆمۆنیزم وای لێکردوون سەردەمانێک خۆیان بە مارکسیست ناوببەن. پاشان وای لێکردن ڕەخنەو و کتێبەکانی خۆیان بنووسن. لە ئەنجامدا فڵان بەچوار بەرگ لە بیری ماوەوە دێتە ناو ئەم بزووتنەوەیەوە. وە هەر کاتێک سەرمایە دەهێنیتە پێشەوە، خۆبەخۆ خەریكیت ڕەخنەی لێدەگریت. ئه‌مه‌ بنه‌مای سه‌رهه‌ڵدانی یەکێتی تێکۆشه‌رانی کۆمۆنیست له‌ ده‌وروبه‌ری سەرمایە هەر ئەمە بوو. ئێمە لەسەر بنەمای سەرمایە لەگەڵیان چووینە گفتوگۆ. "ئەفسانەی بۆرژوازی میللی" ڕستەیەکی سەرنجڕاکێشی هەیە؛ ئەو دەڵێت ڕوونکردنەوەی مەقولەی بەها و بەهای زیادکراو کەیسی نیوەی زیاتری باسەکانی ئەو پۆپۆلیستانە دادەخات. هەر بۆیە دەمانەوێت ڕوونیان بکەینەوە. وە ئەویش هەمان شتی کرد. کاتێک لە "ئەفسانەی بۆرژوازی نیشتمانی"دا سەرمایەمان ڕوون کردەوە، خەڵکێکی زۆر وازیان لە ڕێکخراوە پۆپۆلیستیەکەیان هێنا و پەیوەندییان بەم ڕێکخراوەوە کرد. چونکە کەیسەکە مشتومڕی سیاسی ئەوان دادەخات.

تۆ لە بەشی دووەمدا وتت چی ڕوودەدات کاتێک ئەنارکیستەکان شێوازی خۆیان ناخەنە ڕوو؟ بە بڕوای من ئەشێ هێشتا جێگای گفتوگۆ نەبێت، بەڵام دەبێت بزانین ئەنارکیست دەیەوێت چی بگۆڕێت. کاتێک مرۆڤ سەیری بزووتنەوەی ئەنارکیست دەکات، دەبینێت کە ئەوان ناڕەزایەتیان بەرامبەر زۆر شت نییە. من گومانم هەیە کە ئەنارکیستەکان ناڕەزایەتیان هەبێت بەرامبەر بە سروشتی کرێی کار. باسێکی سیستماتیکی ئەنارکیستیم لە پەیوەند بەوەوە نەبیستووە کە ئەنارکیستەکان ناڕەزایەتیان بەرامبەر بە تایبەتمەندی کرێی کار یان بە ڕێکخستنی بەرهەمهێنان هەبێت. ئێستاش ئەوەی کە لە بزووتنەوەی ئەنارکیستی دژە سەرمایەداریدا لە سیاتڵەوە تا ئەوروپای ڕۆژهەڵات دەیبینن، ناڕەزایەتییانە لەدژی سەرمایەی گەورەوە پاوانکراو. بزووتنەوەیەکی دژە پاوانخوازییە. ناڕەزایی دژی پاوانخوازی سەرمایەدارییە، دژی سەرمایەی گەورەیە. حیزبی کۆمۆنیستی ئینگلتەرا و هەموو یۆرۆ-کۆمۆنیزم لەم قۆناغەدا لەسەر بنەمای هاوپەیمانی چینایەتی دژی قۆرخکارییەکان دامەزراوە. من وەک کۆمۆنیستێک قۆرخکارییەکانم پێ باشترە لە سەرمایەی بچووکی نەتەوەیی-نیشتمانی. لانی کەم لە پێشوازیەکەیاندا سڵاو لە خەڵک دەکەن، ئەو بروشورە پرینتەرەی کە بەرهەمەکە بۆ مرۆڤ دەکاتە ناو قوتووە :-) لەبری ئەوەی لە بەیانییەوە تا شەو مێشکی خەڵک بخاتە ژان بۆ ئەوەی شتێک دروست بکات، ئەوە سەرمایەی گەورەیە و خەریکە کاری خۆی دەکات. ئەگەر ئەم بزووتنەوەیە تەواو پێچەوانەی فراوانبوونی قۆرخکارییەکان بێت و بیەوێت هەموو ئەو وەرشەی قاڵبکاری و وەرشەی فەرش بونیادنان و هتد بمێنێتەوە. من ناڵێم ئەنارکیستەکان ئەمە دەڵێن. بەڵام کاتێک سەیری دروشمەکانی ئەم خۆپێشاندانانەی سیاتڵ و هاوشێوەکانی دەکەیت، ناڕەزایی گەنجان لە ٦٠ و ٦٨ەکاندا دژ بە سەرمایەی گەورەت بیردەخاتەوە و "بچووک جوانە"! دروشمی "بچوک جوانە" بەڕای من زۆر دژە مارکسییە. چونکە وەک وتم لەناوچوونی ئەو دۆخەی کە هەیە ناتوانێت بە مانای گەڕانەوە بۆ ئەو دۆخەی پێنج سەد ساڵ پێش ئێستا بێت. تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگەی هەبوو شێوازی گۆڕینیشیمان بەسەردا دەسپێنێت.

- هەموو پێکهاتە ئابوورییەکان قۆناغێکیان هەبووە. سەرمایەداری بە هەر حاڵ تەمەنێکی هەیە. ئایا مارکس لە شوێنێک باسی لەوە کردووە کە تەمەنیان هەیە و سەرمایەداریش تەمەنێکی هەیە؟

حیکمەت: باسێکی سەرنجڕاکێشە. دوای ڕووداوەکە دەتوانرا تەمەنیان ببینرێت. وەک مارکس دەڵێت مرۆڤ وێنەی خۆی لە مێژووی دوای ڕووداوەکە وەردەگرێت نەک لە پێش ڕووداوەکەوە. پێم وایە مارکس وا بیر ناکاتەوە کە ئەگەر پێش شۆڕشی فیۆدالیزم دانیشتبای، پێت وابوو تەمەنێکی درێژی هەیە. ئێستا بە زاراوەی post festum دەبینین کە ئەم چیرۆکە ئەوەندە ماوەیەکی زۆری خایاندووە. من پێم وایە ئەگەر مارکس بگریت و بیخەیتە قۆناغی فیۆداڵی و بڵێیت "هیچ لە داهاتوودا نازانیت، ئێستا قسە بکە"، لەوێدا لەناوچوونی فیودالیزمیش دەبەستێتەوە بە دۆزینەوەی هەلومەرجی دەروونی بۆ لەناوچوونی. ئەگەر فیوداڵەکان بەردەوام بەرەنگاری زەوتکردن و دابەشکردنی زەویەکان بن، ئەگەر فیوداڵەکان بەردەوام ڕێگری لە ئازادکردنی هێزی کار بکەن، ئەوا بە ئەگەرێکی زۆرەوە فیودالیزم زیاتر بەردەوام دەبێت.

من وا بیرناکەمەوە. مارکس تەسلیم نەبووە، بەڵام لەڕادەبەدەر گەشبینە.وا دیارە بیرۆکەی مارکس سەبارەت بە ژیانی سەرمایە لەڕادەبەدەر گەشبینانە بێت. پێی وایە لە هەمان سەدەدا نامێنێت. هیچ ئاماژەیەک بە سەدەی بیستەم لە نووسینەکانی مارکسدا نییە کە تۆ دەیخوێنیتەوە. وا دیارە تا کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم هەموو شتێک ڕوون دەبێتەوە، تەنانەت بە پلەی یەکەم لە خودی ئینگلتەرا و بە شێوەیەکی ئاشتیانە. ئەمە ئەو وێنەیەیە کە مرۆڤ بەدەستی دەهێنێت. لە هیچ شوێنێک نەمبینی کە مارکس ڕازی بوبێت و وتبێتی بە دڵنیاییەوە لێرەدا کۆتایی دێت. بە تایبەت دواتر لەگەڵ مانیفێستی کۆمۆنیست و لەگەڵ ئەم باسانەدا کە لێرەدا ئاماژەم پێکرد، وا دیارە بە پراکتیکی چینی شۆڕشگێڕەوە بەستراوەتەوە تا نەمێنێت. به‌ڵام ئه‌و ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر ئه‌م كاره‌ نه‌كرێت سه‌رمایه‌داری هه‌میشه‌ له‌ قه‌یراندا ده‌بێت و هه‌میشه‌ له‌ قه‌یران دێته‌ ده‌ره‌وه‌، له‌ قه‌یرانه‌ ده‌وره‌یەكان و هتد. بەڵام من لە خاڵێکی دیاریکراودا و لە ناچاریدا ڕووبەڕووی لەناوچوونی خۆبەخۆ نەبوومەوە.

بنەمای ئەم بابەتە زارەکییە. ئەم دەقە لەلایەن دێنیس ئازادەوە لە شریتی کۆبوونەوەکە نووسراوە.


بنەمای ئەم بابەتە زارەکییە. ئەم دەقە لەلایەن دێنیس ئازادەوە لە شریتی کۆبوونەوەکە نووسراوە.
وەرگێڕانی بۆ کوردی: کاوە عومەر